LIBER VI

Enée débarque en Italie

Montée vers le temple d’Apollon

Sic fatur lacrimans , classique immittit habenas , 1

et tandem Euboicis Cumarum allabitur oris .

Obvertunt pelago proras ; tum dente tenaci

ancora fundabat naves , et litora curvae

praetexunt puppes . Juvenum manus emicat ardens 5

litus in Hesperium ; quaerit pars semina flammae

abstrusa in venis silicis , pars densa ferarum

tecta rapit silvas inventaque flumina monstrat .

At pius Aeneas arces quibus altus Apollo

praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae , 10

antrum immane , petit , magnam cui mentem animumque

Delius inspirat vates aperitque futura .

Jam subeunt Triviae lucos atque aurea tecta .

Le temple décoré par Dédale

Motifs crétois ; Icare

Daedalus , ut fama est , fugiens Minoia regna ,

praepetibus pennis ausus se credere caelo , 15

insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos ,

Chalcidiaque levis tandem super adstitit arce .

Redditus his primum terris , tibi , Phoebe , sacravit

remigium alarum posuitque immania templa .

In foribus letum Androgeo ; tum pendere poenas 20

Cecropidae jussi (miserum !) septena quotannis

corpora natorum ; stat ductis sortibus urna .

Contra elata mari respondet Gnosia tellus :

hic crudelis amor tauri suppostaque furto

Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis 25

Minotaurus inest , Veneris monumenta nefandae ;

hic labor ille domus et inextricabilis error ;

magnum reginae sed enim miseratus amorem

Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit ,

caeca regens filo vestigia . Tu quoque magnam 30

partem opere in tanto , sineret dolor , Icare , haberes :

bis conatus erat casus effingere in auro ,

bis patriae cecidere manus . Quin protinus omnia

perlegerent oculis , ni jam praemissus Achates

afforet atque una Phoebi Triviaeque sacerdos , 35

Deiphobe Glauci , fatur quae talia regi :

« Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit ;

nunc grege de intacto septem mactare juvencos

praestiterit , totidem lectas ex more bidentes . »

Consultation de la Sibylle (1)

Demande et promsse d’Enée à Apollon

Talibus affata Aenean (nec sacra morantur 40

jussa viri) , Teucros vocat alta in templa sacerdos .

Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum ,

quo lati ducunt aditus centum , ostia centum ,

unde ruunt totidem voces , responsa Sibyllae .

Ventum erat ad limen , cum virgo : « Poscere fata 45

tempus » ait ; « deus ecce deus! » Cui talia fanti

ante fores , subito non vultus , non color unus ,

non comptae mansere comae ; sed pectus anhelum

et rabie fera corda tument ; majorque videri

nec mortale sonans , afflata est numine quando 50

jam propiore dei : « Cessas in vota precesque ,

Tros » ait « Aenea ? cessas ? neque enim ante dehiscent

attonitae magna ora domus . » Et talia fata

conticuit . Gelidus Teucris per dura cucurrit

ossa tremor , funditque preces rex pectore ab imo : 55

« Phoebe , graves Trojae semper miserate labores ,

Dardana qui Paridis direxti tela manusque

corpus in Aeacidae , magnas obeuntia terras

tot maria intravi , duce te , penitusque repostas

Massylum gentes praetentaque Syrtibus arva : 60

jam tandem Italiae fugientes prendimus oras ,

hac Trojana tenus fuerit fortuna secuta .

Vos quoque Pergameae jam fas est parcere genti ,

dique deaeque omnes , quibus obstitit Ilium et ingens

gloria Dardaniae . Tuque , o sanctissima vates , 65

praescia venturi , da (non indebita posco

regna meis fatis) Latio considere Teucros

errantesque deos agitataque numina Trojae .

Tum Phoebo et Triviae solido de marmore templum

instituam festosque dies de nomine Phoebi . 70

Te quoque magna manent regnis penetralia nostris :

hic ego namque tuas sortes arcanaque fata

dicta meae gentis ponam , lectosque sacrabo ,

alma , viros . Foliis tantum ne carmina manda ,

ne turbata volent , rapidis ludibria ventis ; 75

ipsa canas oro . » Finem dedit ore loquendi .

Consultation de la Sibylla (2)

Prédictions de la Sibylle

At , Phoebi nondum patiens , immanis in antro

bacchatur vates , magnum si pectore possit

excussisse deum ; tanto magis ille fatigat

os rabidum , fera corda domans , fingitque premendo . 80

Ostia jamque domus patuere ingentia centum

sponte sua vatisque ferunt responsa per auras :

« O tandem magnis pelagi defuncte periclis !

Sed terrae graviora manent , in regna Lavini

Dardanidae venient (mitte hanc de pectore curam), 85

sed non et venisse volent . Bella , horrida bella ,

et Thybrim multo spumantem sanguine cerno .

Non Simoïs tibi nec Xanthus nec Dorica castra

defuerint , alius Latio jam partus Achilles ,

natus et ipse dea , nec Teucris addita Juno 90

usquam aberit , cum tu , supplex in rebus egenis ,

quas gentes Italum aut quas non oraveris urbes !

Causa mali tanti conjunx iterum hospita Teucris

externique iterum thalami .

Tu ne cede malis , sed contra audentior ito , 95

quam tua te Fortuna sinet : via prima salutis ,

quod minime reris , Graia pandetur ab urbe . »

Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla

horrendas canit ambages antroque remugit ,

obscuris vera involvens : ea frena furenti 100

concutit et stimulos sub pectore vertit Apollo .

Consultation de la Sibylle (3)

Enée veut descendre aux Enfers pour consulter Anchise

Ut primum cessit furor et rabida ora quierunt ,

incipit Aeneas heros : « Non ulla laborum ,

o virgo , nova mi facies inopinave surgit ;

omnia praecepi atque animo mecum ante peregi . 105

Unum oro : quando hic inferni janua regis

dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso ,

ire ad conspectum cari genitoris et ora

contingat ; doceas iter et sacra ostia pandas .

Illum ego per flammas et mille sequentia tela 110

eripui his umeris medioque ex hoste recepi ;

ille meum comitatus iter maria omnia mecum

atque omnes pelagique minas caelique ferebat ,

invalidus , vires ultra sortemque senectae .

Quin , ut te supplex peterem et tua limina adirem , 115

idem orans mandata dabat . Gnatique patrisque ,

alma , precor , miserere (potes namque omnia , nec te

nequiquam lucis Hecate praefecit Avernis) ,

si potuit Manes arcessere conjugis Orpheus

Threicia fretus cithara fidibusque canoris , 120

si fratrem Pollux alterna morte redemit

itque reditque viam totiens ... Quid Thesea , magnum

quid memorem Alciden ? et mi genus ab Jove summo . »

Consultation de la Sibylle (4)

Il faut cueillir le rameau d’or, talisman du voyage initiatique

Talibus orabat dictis arasque tenebat ,

cum sic orsa loqui vates : « Sate sanguine divum , 125

Tros Anchisiade , facilis descensus Averno :

noctes atque dies patet atri janua Ditis ;

sed revocare gradum superasque evadere ad auras ,

hoc opus , hic labor est . Pauci , quos aequus amavit

Juppiter aut ardens evexit ad aethera virtus , 130

dis geniti , potuere . Tenent media omnia silvae ,

Cocytusque sinu labens circumvenit atro .

Quod si tantus amor menti , si tanta cupido est

bis Stygios innare lacus , bis nigra videre

Tartara , et insano juvat indulgere labori , 135

accipe quae peragenda prius . Latet arbore opaca

aureus et foliis et lento vimine ramus ,

Junoni infernae dictus sacer ; hunc tegit omnis

lucus et obscuris claudunt convallibus umbrae .

Sed non ante datur telluris operta subire , 140

auricomos quam qui decerpserit arbore fetus .

Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus

Instituit . Primo avulso , non deficit alter

aureus , et simili frondescit virga metallo .

Ergo alte vestiga oculis et rite repertum 145

carpe manu ; namque ipse volens facilisque sequetur ,

si te fata vocant ; aliter non viribus ullis

vincere nec duro poteris convellere ferro .

Praeterea jacet exanimum tibi corpus amici

(heu ! nescis) totamque incestat funere classem , 150

dum consulta petis nostroque in limine pendes .

Sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro .

Duc nigras pecudes ; ea prima piacula sunto .

Sic demum lucos Stygis et regna invia vivis

Aspicies . » Dixit , pressoque obmutuit ore . 155

Vie et mort de Misène

Préparatifs des funérailles

Aeneas maesto defixus lumina vultu

ingreditur linquens antrum , caecosque volutat

eventus animo secum ; cui fidus Achates

it comes et paribus curis vestigia figit .

Multa inter sese vario sermone serebant , 160

quem socium exanimum vates , quod corpus humandum

diceret . Atque illi Misenum in litore sicco ,

ut venere , vident indigna morte peremptum ,

Misenum Aeoliden , quo non praestantior alter

aere ciens viros Martemque accendere cantu . 165

Hectoris hic magni fuerat comes , Hectora circum

et lituo pugnas insignis obibat et hasta .

Postquam illum victor vita spoliavit Achilles ,

Dardanio Aeneae sese fortissimus heros

addiderat socium , non inferiora secutus . 170

Sed tum forte , cava dum personat aequora concha ,

Demens , et cantu vocat in certamina divos ,

aemulus exceptum Triton , si credere dignum est ,

inter saxa virum spumosa immerserat unda .

Ergo omnes magno circum clamore fremebant , 175

praecipue pius Aeneas . Tum jussa Sibyllae ,

haud mora , festinant flentes aramque sepulcri

congerere arboribus caeloque educere certant .

Itur in antiquam silvam , stabula alta ferarum ;

procumbunt piceae , sonat icta securibus ilex 180

fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur

scinditur , advoluunt ingentes montibus ornos .

La découverte du rameau d’or

… grâce à la mort de Misène, et à l’aide de Vénus

Nec non Aeneas opera inter talia primus

hortatur socios paribusque accingitur armis ;

atque haec ipse suo tristi cum corde volutat 185

aspectans silvam immensam , et sic forte precatur :

« Si nunc se nobis ille aureus arbore ramus

ostendat nemore in tanto ! quando omnia vere

heu ! nimium de te vates , Misene , locuta est . »

Vix ea fatus erat , geminae cum forte columbae 190

ipsa sub ora viri caelo venere volantes ,

et viridi sedere solo . Tum maximus heros

maternas agnovit aves laetusque precatur :

« Este duces , o , si qua via est , cursumque per auras

derigite in lucos ubi pinguem dives opacat 195

ramus humum ! Tuque , o , dubiis ne defice rebus ,

diva parens .» Sic effatus vestigia pressit ,

observans quae signa ferant , quo tendere pergant .

Pascentes illae tantum prodire volando

quantum acie possent oculi servare sequentum . 200

Inde ubi venere ad fauces grave olentis Averni ,

tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae

sedibus optatis gemina super arbore sidunt ,

discolor unde auri per ramos aura refulsit .

Quale solet silvis brumali frigore viscum 205

fronde virere nova , quod non sua seminat arbos ,

et croceo fetu teretes circumdare truncos ;

talis erat species auri frondentis opaca

ilice , sic leni crepitabat brattea vento .

Corripit Aeneas extemplo avidusque refringit 210

Cunctantem , et vatis portat sub tecta Sibyllae .

Les funérailles de Misène

Le monument pour les siècles à venir

Nec minus interea Misenum in litore Teucri

flebant et cineri ingrato suprema ferebant .

Principio pinguem taedis et robore secto

ingentem struxere pyram , cui frondibus atris 215

intexunt latera et ferales ante cupressos

constituunt , decorantque super fulgentibus armis .

Pars calidos latices et ahena undantia flammis

expediunt , corpusque lavant frigentis et ungunt .

Fit gemitus . Tum membra toro defleta reponunt 220

purpureasque super vestes , velamina nota ,

conjiciunt . Pars ingenti subiere feretro ,

triste ministerium , et subjectam more parentum

aversi tenuere facem . Congesta cremantur

turea dona , dapes , fuso crateres olivo . 225

Postquam collapsi cineres et flamma quievit ,

reliquias vino et bibulam lavere favillam ,

ossaque lecta cado texit Corynaeus aheno .

Idem ter socios pura circumtulit unda ,

spargens rore levi et ramo felicis olivae , 230

lustravitque viros dixitque novissima verba .

At pius Aeneas ingenti mole sepulcrum

imponit suaque arma viro , remumque tubamque ,

monte sub aerio , qui nunc Misenus ab illo

dicitur aeternumque tenet per saecula nomen . 235

Le sacrifice aux dieux d’en-bas

Le héros accompagné de la Sibylle quitte ses compagnons

His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae .

Spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu ,

scrupea , tuta lacu nigro nemorumque tenebris ,

quam super haud ullae poterant impune volantes

tendere iter pennis : talis sese halitus atris 240

faucibus effundens supera ad convexa ferebat .

Unde locum Grai dixerunt nomine Aornon .

Quattuor hic primum nigrantes terga juvencos

constituit frontique invergit vina sacerdos ,

et , summas carpens media inter cornua saetas , 245

ignibus imponit sacris , libamina prima ,

voce vocans Hecaten caeloque Ereboque potentem .

Supponunt alii cultros tepidumque cruorem

succipiunt pateris . Ipse atri velleris agnam

Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori 250

ense ferit , sterilemque tibi , Proserpina , vaccam .

Tum Stygio regi nocturnas inchoat aras

et solida imponit taurorum viscera flammis ,

pingue super oleum infundens ardentibus extis .

Ecce autem primi sub limina solis et ortus 255

sub pedibus mugire solum et juga coepta moveri

silvarum , visaeque canes ululare per umbram

adventante dea . « Procul , o procul este , profani , »

conclamat vates, « totoque absistite luco ;

tuque invade viam vaginaque eripe ferrum : 260

nunc animis opus , Aenea , nunc pectore firmo . »

Tantum effata , furens antro se immisit aperto ;

ille ducem haud timidis vadentem passibus aequat .

La descente aux Enfers

Enée dégaîne son épée

Di, quibus imperium est animarum , umbraeque silentes ,

et Chaos et Phlegethon , loca nocte tacentia late , 265

sit mihi fas audita loqui , sit numine vestro

pandere res alta terra et caligine mersas .

Ibant obscuri sola sub nocte per umbram

perque domos Ditis vacuas et inania regna ;

quale per incertam lunam sub luce maligna 270

est iter in silvis , ubi caelum condidit umbra

Juppiter , et rebus nox abstulit atra colorem .

Vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci

Luctus et ultrices posuere cubilia Curae ,

pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus , 275

et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas ,

terribiles visu formae , Letumque Labosque ;

tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis

Gaudia , mortiferumque adverso in limine Bellum ,

ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens , 280

vipereum crinem vittis innexa cruentis .

In medio ramos annosaque bracchia pandit

ulmus opaca , ingens , quam sedem Somnia vulgo

vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent .

Multaque praeterea variarum monstra ferarum , 285

Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes

et centumgeminus Briareus ac belua Lernae

horrendum stridens , flammisque armata Chimaera ,

Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae .

Corripit hic subita trepidus formidine ferrum 290

Aeneas strictamque aciem venientibus offert

et , ni docta comes tenues sine corpore vitas

admoneat volitare cava sub imagine formae ,

irruat et frustra ferro diverberet umbras .

Charon, le passeur

Les ombres suppliantes

Hinc via Tartarei quae fert Acherontis ad undas . 295

Turbidus hic caeno vastaque voragine gurges

aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam .

Portitor has horrendus aquas et flumina servat

terribili squalore Charon , cui plurima mento

canities inculta jacet , stant lumina flammae , 300

sordidus ex umeris nodo dependet amictus .

Ipse ratem conto subigit velisque ministrat

et ferruginea subvectat corpora cumba ,

jam senior , sed cruda deo viridisque senectus .

Huc omnis turba ad ripas effusa ruebat , 305

matres atque viri , defunctaque corpora vita

magnanimum heroum , pueri innuptaeque puellae ,

impositique rogis juvenes ante ora parentum :

quam multa in silvis autumni frigore primo

lapsa cadunt folia , aut ad terram gurgite ab alto 310

quam multae glomerantur aves , ubi frigidus annus

trans pontum fugat et terris immittit apricis .

Stabant orantes primi transmittere cursum

tendebantque manus ripae ulterioris amore .

Navita sed tristis nunc hos , nunc accipit illos , 315

ast alios longe submotos arcet arena .

Aeneas ( miratus enim motusque tumultu ) :

« Dic , » ait , « o virgo , quid vult concursus ad amnem ,

quidve petunt animae ? vel quo discrimine ripas

hae linquunt , illae remis vada livida verrunt ? » 320

Olli sic breviter fata est longaeva sacerdos :

« Anchisa generate , deum certissima proles ,

Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem ,

di cujus jurare timent et fallere numen .

Haec omnis , quam cernis , inops inhumataque turba est ; 325

portitor ille Charon ; hi , quos vehit unda , sepulti .

Nec ripas datur horrendas et rauca fluenta

transportare prius quam sedibus ossa quierunt .

Centum errant annos volitantque haec litora circum ;

tum demum admissi stagna exoptata revisunt . » 330

Constitit Anchisa satus et vestigia pressit ,

multa putans sortemque animo miseratus iniquam .

Cernit ibi maestos et mortis honore carentes

Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten :

quos simul a Troja ventosa per aequora vectos 335

obruit Auster , aqua involvens navemque virosque .

Le pilote Palinure

Promesse d’immortalisation

Ecce gubernator sese Palinurus agebat ,

qui Libyco nuper cursu , dum sidera servat ,

exciderat puppi mediis effusus in undis .

Hunc ubi vix multa maestum cognovit in umbra , 340

sic prior alloquitur : « Quis te , Palinure , deorum

eripuit nobis medioque sub aequore mersit ?

Dic age ; namque mihi , fallax haud ante repertus ,

hoc uno responso animum delusit Apollo ,

qui fore te ponto incolumem finisque canebat 345

venturum Ausonios . En haec promissa fides est ? »

Ille autem : « Neque te Phoebi cortina fefellit ,

dux Anchisiade , nec me deus aequore mersit .

Namque gubernaclum multa vi forte revulsum ,

cui datus haerebam custos cursusque regebam , 350

praecipitans traxi mecum . Maria aspera juro

non ullum pro me tantum cepisse timorem ,

quam tua ne spoliata armis , excussa magistro ,

deficeret tantis navis surgentibus undis .

Tres Notus , hibernas immensa per aequora noctes 355

vexit me violentus aqua ; vix lumine quarto

prospexi Italiam summa sublimis ab unda .

Paulatim adnabam terrae ; jam tuta tenebam ,

ni gens crudelis madida cum veste gravatum

prensantemque uncis manibus capita aspera montis 360

ferro invasisset praedamque ignara putasset .

Nunc me fluctus habet versantque in litore venti .

Quod te per caeli jucundum lumen et auras ,

per genitorem oro , per spes surgentis Iuli ,

eripe me his , invicte, malis : aut tu mihi terram 365

injice ( namque potes ) portusque require Velinos ;

aut tu , si qua via est , si quam tibi diva creatrix

ostendit ( neque enim , credo , sine numine divum

flumina tanta paras Stygiamque innare paludem ) ,

da dextram misero et tecum me tolle per undas , 370

sedibus ut saltem placidis in morte quiescam. »

Talia fatus erat , coepit cum talia vates :

« Unde haec , o Palinure , tibi tam dira cupido ?

Tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum

Eumenidum aspicies , ripamve injussus adibis ? 375

Desine fata deum flecti sperare precando ,

sed cape dicta memor , duri solacia casus ;

nam tua finitimi , longe lateque per urbes

prodigiis acti caelestibus , ossa piabunt ,

et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent , 380

aeternumque locus Palinuri nomen habebit . »

His dictis curae emotae pulsusque parumper

corde dolor tristi : gaudet cognomine terra .

La traversée du Styx

Le rameau d’or comme talisman

Ergo iter inceptum peragunt fluvioque propinquant .

Nauita quos jam inde ut Stygia prospexit ab unda 385

per tacitum nemus ire pedemque advertere ripae ,

sic prior aggreditur dictis atque increpat ultro :

« Quisquis es , armatus qui nostra ad flumina tendis ,

fare age quid venias , jam istinc, et comprime gressum .

Umbrarum hic locus est , Somni Noctisque soporae ; 390

corpora viva nefas Stygia vectare carina .

Nec vero Alciden me sum laetatus euntem

accepisse lacu , nec Thesea Pirithoumque ,

dis quamquam geniti atque invicti viribus essent ;

Tartareum ille manu custodem in vincla petivit 395

ipsius a solio regis traxitque trementem ,

hi dominam Ditis thalamo deducere adorti . »

Quae contra breviter fata est Amphrysia vates :

« Nullae hic insidiae tales , absiste moveri

nec vim tela ferunt : licet ingens janitor antro 400

aeternum latrans exsangues terreat umbras ,

casta licet patrui servet Proserpina limen .

Trojus Aeneas , pietate insignis et armis ,

ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras .

Si te nulla movet tantae pietatis imago , 405

at ramum hunc ( aperit ramum qui veste latebat )

agnoscas. » Tumida ex ira tum corda residunt .

Nec plura his . Ille admirans venerabile donum

fatalis virgae , longo post tempore visum ,

caeruleam advertit puppim ripaeque propinquat . 410

Inde alias animas , quae per juga longa sedebant ,

deturbat laxatque foros ; simul accipit alveo

ingentem Aenean . Gemuit sub pondere cumba

sutilis et multam accepit rimosa paludem .

Tandem trans fluvium incolumes vatemque virumque 415

informi limo glaucaque exponit in ulva .

Le chien Cerbère

La sibylle l’endort

Cerberus haec ingens latratu regna trifauci

personat adverso recubans immanis in antro .

Cui vates , horrere videns jam colla colubris ,

melle soporatam et medicatis frugibus offam 420

objicit . Ille fame rabida tria guttura pandens

corripit objectam , atque immania terga resolvit

fusus humi totoque ingens extenditur antro .

Occupat Aeneas aditum custode sepulto

evaditque celer ripam inremeabilis undae . 425

Les âmes en attente de jugement

Les suicidé(e)s

Continuo auditae voces vagitus et ingens

infantumque animae flentes in limine primo ,

quos dulcis vitae exsortes et ab ubere raptos

abstulit atra dies et funere mersit acerbo .

Hos juxta falso damnati crimine mortis ; 430

nec vero hae sine sorte datae , sine judice , sedes :

quaesitor Minos urnam movet ; ille silentum

consiliumque vocat vitasque et crimina discit .

Proxima deinde tenent maesti loca , qui sibi letum

insontes peperere manu lucemque perosi 435

projecere animas . Quam vellent aethere in alto

nunc et pauperiem et duros perferre labores !

Fas obstat , tristisque palus inamabilis undae

alligat et novies Styx interfusa coercet .

Nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem 440

lugentes campi ; sic illos nomine dicunt .

Hic , quos durus amor crudeli tabe peredit ,

secreti celant calles et myrtea circum

silva tegit ; curae non ipsa in morte relinquunt .

His Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen 445

crudelis nati monstrantem vulnera cernit ,

Evadnenque et Pasiphaen ; his Laodamia

it comes , et , juvenis quondam , nunc femina , Caeneus ,

rursus et in veterem fato revoluta figuram .

Didon et Enée

Impossible pardon !

Inter quas Phoenissa , recens a vulnere , Dido 450

errabat silva in magna ; quam Trojus heros

ut primum juxta stetit agnovitque per umbras

obscuram , qualem primo qui surgere mense

aut videt aut vidisse putat per nubila lunam ,

demisit lacrimas dulcique adfatus amore est : 455

« Infelix Dido, verus mihi nuntius ergo

venerat exstinctam ferroque extrema secutam ?

Funeris , heu ! , tibi causa fui ? Per sidera juro ,

per superos et si qua fides tellure sub ima est ,

invitus , regina , tuo de litore cessi . 460

Sed me jussa deum , quae nunc has ire per umbras ,

per loca senta situ cogunt noctemque profundam ,

imperiis egere suis ; nec credere quivi

hunc tantum tibi me discessu ferre laborem .

Siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro . 465

Quem fugis ? extremum fato quod te alloquor hoc est . »

Talibus Aeneas ardentem et torva tuentem

lenibat dictis animum lacrimasque ciebat .

Illa solo fixos oculos aversa tenebat ,

nec magis incepto vultum sermone movetur 470

quam si dura silex aut stet Marpesia cautes .

Tandem corripuit sese atque inimica refugit

in nemus umbriferum , conjunx ubi pristinus illi

respondet curis aequatque Sychaeus amorem .

Nec minus Aeneas , casu percussus iniquo , 475

prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem .

Les héros morts au combat

Déiphobe

Inde datum molitur iter . Jamque arva tenebant

ultima quae bello clari secreta frequentant .

Hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis

Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago , 480

hic multum fleti ad superos belloque caduci

Dardanidae ; quos ille omnis longo ordine cernens

ingemuit , Glaucumque Medontaque Thersilochumque ,

tres Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten ,

Idaeumque etiam currus , etiam arma tenentem . 485

Circumstant animae dextra laevaque frequentes .

Nec vidisse semel satis est ; juvat usque morari

et conferre gradum et veniendi discere causas .

At Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges ,

ut videre virum fulgentiaque arma per umbras , 490

ingenti trepidare metu ; pars vertere terga ,

ceu quondam petiere rates , pars tollere vocem

exiguam : inceptus clamor frustratur hiantes .

Atque hic Priamiden laniatum corpore toto

Deiphobum vidit , lacerum crudeliter ora , 495

ora manusque ambas , populataque tempora raptis

auribus et truncas inhonesto vulnere nares .

Vix adeo agnovit pavitantem ac dira tegentem

supplicia , et notis compellat vocibus ultro :

« Deiphobe armipotens , genus alto a sanguine Teucri , 500

quis tam crudeles optavit sumere poenas ?

Cui tantum de te licuit ? Mihi fama suprema

nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum

procubuisse super confusae stragis acervum .

Tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem 505

constitui et magna Manes ter voce vocavi .

Nomen et arma locum servant ; te , amice , nequivi

conspicere et patria decedens ponere terra .»

Ad quae Priamides : « Nihil o tibi , amice , relictum ;

omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris . 510

Sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae

his mersere malis ; illa haec monimenta reliquit .

Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem

Egerimus , nosti , et nimium meminisse necesse est .

Cum fatalis equus saltu super ardua venit 515

Pergama et armatum peditem gravis attulit alvo ,

illa chorum simulans euhantes orgia circum

ducebat Phrygias ; flammam media ipsa tenebat

ingentem et summa Danaos ex arce vocabat .

Tum me confectum curis somnoque gravatum 520

infelix habuit thalamus , pressitque jacentem

dulcis et alta quies placidaeque simillima morti .

Egregia interea conjunx arma omnia tectis

emovet , et fidum capiti subduxerat ensem ;

intra tecta vocat Menelaum et limina pandit , 525

scilicet id magnum sperans fore munus amanti ,

et famam exstingui veterum sic posse malorum .

Quid moror ? irrumpunt thalamo ; comes additus una

hortator scelerum Aeolides . Di , talia Grais

instaurate , pio si poenas ore reposco ! 530

Sed te qui vivum casus , age , fare vicissim

attulerint . Pelagine venis erroribus actus ,

an monitu divum ? an quae te fortuna fatigat ,

ut tristes sine sole domos , loca turbida , adires ? »

Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis 535

jam medium aetherio cursu trajecerat axem ;

et fors omne datum traherent per talia tempus ,

sed comes admonuit breviterque affata Sibylla est :

« Nox ruit , Aenea ; nos flendo ducimus horas .

Hic locus est , partes ubi se via findit in ambas : 540

dextera quae Ditis magni sub moenia tendit ,

hac iter Elysium nobis ; at laeva malorum

exercet poenas et ad impia Tartara mittit . »

Deiphobus contra : « Ne saevi , magna sacerdos ;

discedam , explebo numerum reddarque tenebris . 545

I , decus , i , nostrum ; melioribus utere fatis . »

Tantum effatus, et in verbo vestigia torsit .

La sibylle décrit le Tartare

Les châtiments des réprouvés

Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra

moenia lata videt , triplici circumdata muro ,

quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis , 550

Tartareus Phlegethon , torquetque sonantia saxa .

Porta adversa ingens solidoque adamante columnae ,

vis ut nulla virum , non ipsi exscindere bello

caelicolae valeant ; stat ferrea turris ad auras ,

Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta 555

vestibulum exsomnis servat noctesque diesque .

Hinc exaudiri gemitus et saeva sonare

verbera : tum stridor ferri tractaeque catenae .

Constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit .

« Quae scelerum facies ? o virgo , effare ; quibusve 560

urgentur poenis ? quis tantus plangor ad auras ? »

Tum vates sic orsa loqui : « Dux inclute Teucrum ,

nulli fas casto sceleratum insistere limen ;

sed me cum lucis Hecate praefecit Avernis ,

ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit . 565

Gnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna

castigatque auditque dolos subigitque fateri

quae quis apud superos furto laetatus inani

distulit in seram commissa piacula mortem .

Continuo sontes ultrix accincta flagello 570

Tisiphone quatit insultans , torvosque sinistra

intentans angues vocat agmina saeva sororum .

Tum demum horrisono stridentes cardine sacrae

panduntur portae . Cernis custodia qualis

vestibulo sedeat ? facies quae limina servet ? 575

quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra

saevior intus habet sedem . Tum Tartarus ipse

bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras ,

quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum .

Hic genus antiquum Terrae , Titania pubes , 580

fulmine dejecti fundo volvuntur in imo .

Hic et Aloidas geminos , immania vidi

corpora , qui manibus magnum rescindere caelum

aggressi superisque Jovem detrudere regnis .

Vidi et crudelis dantem Salmonea poenas : 585

dum flammas Jovis et sonitus imitatur Olympi .

Quattuor hic invectus equis et lampada quassans

per Graium populos mediaeque per Elidis urbem

ibat ovans , divumque sibi poscebat honorem ,

demens , qui nimbos et non imitabile fulmen 590

aere et cornipedum pulsu simularet equorum .

At pater omnipotens densa inter nubila telum

contorsit , non ille faces nec fumea taedis

lumina , praecipitemque immani turbine adegit .

Nec non et Tityon , Terrae omniparentis alumnum , 595

cernere erat , per tota novem cui jugera corpus

porrigitur , rostroque immanis vultur obunco

immortale jecur tondens fecundaque poenis

viscera rimaturque epulis habitatque sub alto

pectore , nec fibris requies datur ulla renatis . 600

Quid memorem Lapithas , Ixiona Pirithoümque ?

quos super atra silex jam jam lapsura cadentique

imminet adsimilis ? lucent genialibus altis

aurea fulcra toris , epulaeque ante ora paratae

regifico luxu ; Furiarum maxima juxta 605

accubat et manibus prohibet contingere mensas ,

exsurgitque facem attollens atque intonat ore .

Hic , quibus invisi fratres , dum vita manebat ,

pulsatusve parens et fraus innexa clienti ,

aut qui divitiis soli incubuere repertis 610

nec partem posuere suis ( quae maxima turba est ) ,

quique ob adulterium caesi , quique arma secuti

impia nec veriti dominorum fallere dextras ,

inclusi poenam exspectant . Ne quaere doceri

quam poenam , aut quae forma viros fortunave mersit . 615

Saxum ingens volvunt alii , radiisque rotarum

districti pendent ; sedet aeternumque sedebit

infelix Theseus , Phlegyasque miserrimus omnes

admonet et magna testatur voce per umbras :

« Discite justitiam moniti et non temnere divos. » 620

Vendidit hic auro patriam dominumque potentem

imposuit , fixit leges pretio atque refixit ;

hic thalamum invasit natae vetitosque hymenaeos :

ausi omnes immane nefas ausoque potiti .

Non , mihi si linguae centum sint oraque centum , 625

ferrea vox , omnes scelerum comprendere formas ,

omnia poenarum percurrere nomina possim . »

Grâce au rameau d’or, Enée accède au séjour des bienheureux

Les Champs-Elysées. Orphée.

Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos ,

« Sed jam age , carpe viam et susceptum perfice munus ;

acceleremus » ait ; « Cyclopum educta caminis 630

moenia conspicio atque adverso fornice portas ,

haec ubi nos praecepta jubent deponere dona . »

Dixerat ; et pariter gressi per opaca viarum ,

corripiunt spatium medium foribusque propinquant .

Occupat Aeneas aditum corpusque recenti 635

spargit aqua ramumque adverso in limine figit .

His demum exactis , perfecto munere divae ,

devenere locos laetos et amoena virecta

fortunatorum nemorum sedesque beatas .

Largior hic campos aether et lumine vestit 640

purpureo ; solemque suum , sua sidera norunt .

Pars in gramineis exercent membra palaestris ,

contendunt ludo et fulva luctantur arena ;

pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt .

Nec non Threicius longa cum veste sacerdos 645

obloquitur numeris septem discrimina vocum ,

jamque eadem digitis , jam pectine pulsat eburno .

Hic genus antiquum Teucri , pulcherrima proles ,

magnanimi heroes , nati melioribus annis ,

Ilusque Assaracusque et Trojae Dardanus auctor . 650

Arma procul currusque virum miratur inanes ;

stant terrae defixae hastae passimque soluti

per campum pascuntur equi . Quae gratia currum

armorumque fuit vivis , quae cura nitentes

pascere equos , eadem sequitur tellure repostos . 655

Conspicit ecce alios dextra laevaque per herbam

vescentes laetumque choro paeana canentes

inter odoratum lauris nemus , unde superne

plurimus Eridani per silvam volvitur amnis .

Hic manus , ob patriam pugnando vulnera passi , 660

quique sacerdotes casti , dum vita manebat ,

quique pii vates et Phoebo digna locuti ,

inventas aut qui vitam excoluere per artes

quique sui memores aliquos fecere merendo :

omnibus his nivea cinguntur tempora vitta . 665

Quos circumfusos sic est adfata Sibylla ,

Musaeum ante omnes ( medium nam plurima turba

hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis ) :

« Dicite , felices animae , tuque optime vates ,

quae regio Anchisen , quis habet locus ? illius ergo 670

venimus et magnos Erebi tranavimus amnes . »

Atque huic responsum paucis ita reddidit heros :

« Nulli certa domus ; lucis habitamus opacis ,

riparumque toros et prata recentia rivis

incolimus . Sed vos , si fert ita corde voluntas , 675

hoc superate jugum , et facili jam tramite sistam . »

Dixit , et ante tulit gressum camposque nitentes

desuper ostentat ; dehinc summa cacumina linquunt .

Enée rencontre enfin Anchise

Retrouvailles du père et du fils

At pater Anchises penitus convalle virenti

inclusas animas superumque ad lumen ituras 680

lustrabat studio recolens , omnemque suorum

forte recensebat numerum , carosque nepotes

fataque fortunasque virum moresque manusque .

Isque ubi tendentem adversum per gramina vidit

Aenean , alacris palmas utrasque tetendit , 685

effusaeque genis lacrimae et vox excidit ore :

« Venisti tandem , tuaque exspectata parenti

vicit iter durum pietas ! datur ora tueri ,

nate , tua et notas audire et reddere voces !

Sic equidem ducebam animo rebarque futurum , 690

tempora dinumerans , nec me mea cura fefellit .

Quas ego te terras et quanta per aequora vectum

accipio ! quantis jactatum , nate , periclis !

Quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent ! »

Ille autem : « Tua me , genitor , tua tristis imago 695

saepius occurrens haec limina tendere adegit .

Stant sale Tyrrheno classes . Da jungere dextram ,

da , genitor , teque amplexu ne subtrahe nostro . »

Sic memorans , largo fletu simul ora rigabat .

Ter conatus ibi collo dare bracchia circum ; 700

ter frustra comprensa manus effugit imago ,

par levibus ventis volucrique simillima somno .

Le Léthée : oubli et métempsychose

Création du monde et immortalité de l’âme

Interea videt Aeneas in valle reducta

seclusum nemus et virgulta sonantia silvae ,

Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem . 705

Hunc circum innumerae gentes populique volabant :

ac ueluti in pratis ubi apes aestate serena

floribus insidunt variis et candida circum

lilia funduntur , strepit omnis murmure campus .

Horrescit visu subito causasque requirit 710

inscius Aeneas , quae sint ea flumina porro ,

quive viri tanto complerint agmine ripas .

Tum pater Anchises : « Animae , quibus altera fato

corpora debentur , Lethaei ad fluminis undam

securos latices et longa oblivia potant . 715

Has equidem memorare tibi atque ostendere coram

jampridem , hanc prolem cupio enumerare meorum ,

quo magis Italia mecum laetere reperta . »

• « O pater , anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est

sublimes animas iterumque ad tarda reverti 720

corpora ? Quae lucis miseris tam dira cupido ? »

• « Dicam equidem nec te suspensum , nate , tenebo, »

suscipit Anchises , atque ordine singula pandit :

.

« Principio caelum ac terras camposque liquentes

lucentemque globum lunae Titaniaque astra 725

spiritus intus alit , totamque infusa per artus

mens agitat molem et magno se corpore miscet .

Inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum

et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus .

Igneus est ollis vigor et caelestis origo 730

seminibus , quantum non noxia corpora tardant

terrenique hebetant artus moribundaque membra :

hinc metuunt cupiuntque , dolent gaudentque , neque auras

dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco .

Quin et supremo cum lumine vita reliquit , 735

non tamen omne malum miseris nec funditus omnes

corporeae excedunt pestes , penitusque necesse est

multa diu concreta modis inolescere miris .

Ergo exercentur poenis veterumque malorum

supplicia expendunt : aliae panduntur inanes 740

suspensae ad ventos , aliis sub gurgite vasto

infectum eluitur scelus aut exuritur igni :

quisque suos patimur Manes . Exinde per amplum

mittimur Elysium , et pauci laeta arva tenemus ,

donec longa dies perfecto temporis orbe 745

concretam exemit labem , purumque relinquit

aetherium sensum atque aurai simplicis ignem .

Has omnes , ubi mille rotam volvere per annos ,

Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magno ,

scilicet immemores supera ut convexa revisant , 750

rursus et incipiant in corpora velle reverti . »

Anchise dévoile le futur à Enée (1)

Albe

Dixerat Anchises , natumque unaque Sibyllam

conventus trahit in medios turbamque sonantem

et tumulum capit , unde omnis longo ordine posset

adversos legere et venientum discere vultus . 755

« Nunc age , Dardaniam prolem quae deinde sequatur

gloria , qui maneant Itala de gente nepotes ,

illustres animas nostrumque in nomen ituras

expediam dictis , et te tua fata docebo .

Ille vides , pura juvenis qui nititur hasta , 760

proxima sorte tenet lucis loca , primus ad auras

aetherias Italo commixtus sanguine surget ,

Silvius , Albanum nomen , tua postuma proles ,

quem tibi longaevo serum Lavinia conjunx

educet silvis regem regumque parentem , 765

unde genus Longa nostrum dominabitur Alba .

Proximus ille Procas , Trojanae gloria gentis ,

et Capys et Numitor , et qui te nomine reddet

Silvius Aeneas , pariter pietate vel armis

egregius , si umquam regnandam acceperit Albam . 770

Qui juvenes ! quantas ostentant , aspice , vires !

atque umbrata gerunt civili tempora quercu .

Hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam ,

hi Collatinas imponent montibus arces ,

Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque ; 775

haec tum nomina erunt , nunc sunt sine nomine terrae .

Quin et avo comitem sese Mavortius addet

Romulus , Assaraci quem sanguinis Ilia mater

educet . Viden , ut geminae stant vertice cristae

et pater ipse suo superum jam signat honore ? 780

En hujus , nate , auspiciis illa incluta Roma

imperium terris , animos aequabit Olympo ,

septemque una sibi muro circumdabit arces ,

felix prole virum : qualis Berecyntia mater

invehitur curru Phrygias turrita per urbes , 785

laeta deum partu , centum complexa nepotes ,

omnes caelicolas , omnes supera alta tenentes .

Anchise dévoile le futur à Enée (2)

Rome jusqu’à Auguste

Huc geminas nunc flecte acies ; hanc aspice gentem

Romanosque tuos . Hic Caesar et omnis Juli

progenies , magnum caeli ventura sub axem . 790

« Hic vir , hic est , tibi quem promitti saepius audis ,

Augustus Caesar , divi genus , aurea condet

saecula qui rursus Latio regnata per arva

Saturno quondam , super et Garamantas et Indos

proferet imperium ; jacet extra sidera tellus , 795

extra anni solisque vias , ubi caelifer Atlas

axem umero torquet stellis ardentibus aptum .

Hujus in adventum jam nunc et Caspia regna

responsis horrent divum et Maeotia tellus ,

et septemgemini turbant trepida ostia Nili . 800

Nec vero Alcides tantum telluris obivit ,

fixerit aeripedem cervam licet , aut Erymanthi

pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu ;

nec qui pampineis victor juga flectit habenis

Liber , agens celso Nysae de vertice tigres . 805

Et dubitamus adhuc virtutem extendere factis ,

aut metus Ausonia prohibet consistere terra ?

Quis procul ille autem ramis insignis olivae ,

sacra ferens ? Nosco crines incanaque menta

regis Romani , primam qui legibus urbem 810

fundabit , Curibus parvis et paupere terra

missus in imperium magnum . Cui deinde subibit ,

otia qui rumpet patriae residesque movebit

Tullus in arma viros et jam desueta triumphis

agmina . Quem juxta sequitur jactantior Ancus 815

nunc quoque jam nimium gaudens popularibus auris .

Vis et Tarquinios reges animamque superbam

ultoris Bruti , fascesque videre receptos ?

Consulis imperium hic primus saevasque secures

accipiet , natosque pater nova bella moventes 820

ad poenam pulchra pro libertate vocabit ,

infelix , utcumque ferent ea facta minores :

vincet amor patriae laudumque immensa cupido .

Quin Decios Drusosque procul saevumque securi

aspice Torquatum et referentem signa Camillum . 825

Illae autem , paribus quas fulgere cernis in armis ,

concordes animae nunc et dum nocte prementur ,

heu ! quantum inter se bellum , si lumina vitae

attigerint , quantas acies stragemque ciebunt ,

aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci 830

descendens , gener adversis instructus Eois !

Ne , pueri , ne tanta animis assuescite bella

neu patriae validas in viscera vertite vires !

Tuque prior , tu parce , genus qui ducis Olympo :

projice tela manu , sanguis meus ! 835

Ille triumphata Capitolia ad alta Corintho

victor aget currum , caesis insignis Achivis .

Eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas ,

ipsumque Aeaciden , genus armipotentis Achilli ,

ultus avos Trojae , templa et temerata Minervae . 840

Quis te , magne Cato , tacitum aut te , Cosse , relinquat ?

Quis Gracchi genus , aut geminos , duo fulmina belli ,

Scipiadas , cladem Libyae , parvoque potentem

Fabricium vel te sulco , Serrane , serentem ?

Quo fessum rapitis , Fabii ? Tu Maximus ille es , 845

unus qui nobis cunctando restituis rem .

Excudent alii spirantia mollius aera

credo equidem , vivos ducent de marmore vultus ,

orabunt causas melius, caelique meatus

describent radio et surgentia sidera dicent : 850

tu regere imperio populos , Romane , memento

( hae tibi erunt artes ) , pacique imponere morem,

parcere subjectis et debellare superbos. »

Anchise dévoile le futur à Enée (3)

Eloge et déploration de Marcellus

Sic pater Anchises , atque haec mirantibus addit :

« Aspice , ut insignis spoliis Marcellus opimis 855

ingreditur victorque viros supereminet omnes !

Hic rem Romanam magno turbante tumultu

sistet eques , sternet Poenos Gallumque rebellem ,

tertiaque arma patri suspendet capta Quirino . »

Atque hic Aeneas ( una namque ire videbat 860

egregium forma juvenem et fulgentibus armis ,

sed frons laeta parum et dejecto lumina vultu ) :

« Quis , pater , ille, virum qui sic comitatur euntem ?

Filius , anne aliquis magna de stirpe nepotum ?

Qui strepitus circa comitum ! quantum instar in ipso ! 865

Sed nox atra caput tristi circumvolat umbra . »

Tum pater Anchises , lacrimis ingressus obortis :

« O nate , ingentem luctum ne quaere tuorum ;

ostendent terris hunc tantum fata neque ultra

esse sinent . Nimium vobis Romana propago 870

visa potens , Superi , propria haec si dona fuissent .

Quantos ille virum magnam Mavortis ad urbem

campus aget gemitus ! vel quae , Tiberine , videbis

funera , cum tumulum praeterlabere recentem !

Nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos 875

in tantum spe tollet avos , nec Romula quondam

ullo se tantum tellus jactabit alumno .

Heu pietas ! heu prisca fides invictaque bello

dextera ! Non illi se quisquam impune tulisset

obvius armato , seu cum pedes iret in hostem , 880

seu spumantis equi foderet calcaribus armos .

Heu , miserande puer ! si qua fata aspera rumpas !

Tu Marcellus eris . Manibus date lilia plenis ,

purpureos spargam flores animamque nepotis

his saltem accumulem donis , et fungar inani 885

munere . » Sic tota passim regione vagantur

aeris in campis latis atque omnia lustrant .

Quae postquam Anchises natum per singula duxit

incenditque animum famae venientis amore ,

exin bella viro memorat quae deinde gerenda , 890

Laurentesque docet populos urbemque Latini ,

et quo quemque modo fugiatque feratque laborem .

Les deux portes du Sommeil

Retour sur terre

Sunt geminae Somni portae , quarum altera fertur

Cornea , qua veris facilis datur exitus umbris :

altera candenti perfecta nitens elephanto , 895

sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes .

His ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam

prosequitur dictis portaque emittit eburna .

Ille viam secat ad naves sociosque revisit .

Tum se ad Caietae recto fert limite portum . 900

Ancora de prora jacitur ; stant litore puppes .