000 Enéide chant 6 : texte latin
Tout le texte latin revu du chant 6
Virgile Enéïde VI
texte latin
LIBER VI
Enée débarque en Italie
Montée vers le temple d’Apollon
Sic fatur lacrimans , classique immittit habenas , 1
et tandem Euboicis Cumarum allabitur oris .
Obvertunt pelago proras ; tum dente tenaci
ancora fundabat naves , et litora curvae
praetexunt puppes . Juvenum manus emicat ardens 5
litus in Hesperium ; quaerit pars semina flammae
abstrusa in venis silicis , pars densa ferarum
tecta rapit silvas inventaque flumina monstrat .
At pius Aeneas arces quibus altus Apollo
praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae , 10
antrum immane , petit , magnam cui mentem animumque
Delius inspirat vates aperitque futura .
Jam subeunt Triviae lucos atque aurea tecta .
Le temple décoré par Dédale
Motifs crétois ; Icare
Daedalus , ut fama est , fugiens Minoia regna ,
praepetibus pennis ausus se credere caelo , 15
insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos ,
Chalcidiaque levis tandem super adstitit arce .
Redditus his primum terris , tibi , Phoebe , sacravit
remigium alarum posuitque immania templa .
In foribus letum Androgeo ; tum pendere poenas 20
Cecropidae jussi (miserum !) septena quotannis
corpora natorum ; stat ductis sortibus urna .
Contra elata mari respondet Gnosia tellus :
hic crudelis amor tauri suppostaque furto
Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis 25
Minotaurus inest , Veneris monumenta nefandae ;
hic labor ille domus et inextricabilis error ;
magnum reginae sed enim miseratus amorem
Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit ,
caeca regens filo vestigia . Tu quoque magnam 30
partem opere in tanto , sineret dolor , Icare , haberes :
bis conatus erat casus effingere in auro ,
bis patriae cecidere manus . Quin protinus omnia
perlegerent oculis , ni jam praemissus Achates
afforet atque una Phoebi Triviaeque sacerdos , 35
Deiphobe Glauci , fatur quae talia regi :
« Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit ;
nunc grege de intacto septem mactare juvencos
praestiterit , totidem lectas ex more bidentes . »
Consultation de la Sibylle (1)
Demande et promsse d’Enée à Apollon
Talibus affata Aenean (nec sacra morantur 40
jussa viri) , Teucros vocat alta in templa sacerdos .
Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum ,
quo lati ducunt aditus centum , ostia centum ,
unde ruunt totidem voces , responsa Sibyllae .
Ventum erat ad limen , cum virgo : « Poscere fata 45
tempus » ait ; « deus ecce deus! » Cui talia fanti
ante fores , subito non vultus , non color unus ,
non comptae mansere comae ; sed pectus anhelum
et rabie fera corda tument ; majorque videri
nec mortale sonans , afflata est numine quando 50
jam propiore dei : « Cessas in vota precesque ,
Tros » ait « Aenea ? cessas ? neque enim ante dehiscent
attonitae magna ora domus . » Et talia fata
conticuit . Gelidus Teucris per dura cucurrit
ossa tremor , funditque preces rex pectore ab imo : 55
« Phoebe , graves Trojae semper miserate labores ,
Dardana qui Paridis direxti tela manusque
corpus in Aeacidae , magnas obeuntia terras
tot maria intravi , duce te , penitusque repostas
Massylum gentes praetentaque Syrtibus arva : 60
jam tandem Italiae fugientes prendimus oras ,
hac Trojana tenus fuerit fortuna secuta .
Vos quoque Pergameae jam fas est parcere genti ,
dique deaeque omnes , quibus obstitit Ilium et ingens
gloria Dardaniae . Tuque , o sanctissima vates , 65
praescia venturi , da (non indebita posco
regna meis fatis) Latio considere Teucros
errantesque deos agitataque numina Trojae .
Tum Phoebo et Triviae solido de marmore templum
instituam festosque dies de nomine Phoebi . 70
Te quoque magna manent regnis penetralia nostris :
hic ego namque tuas sortes arcanaque fata
dicta meae gentis ponam , lectosque sacrabo ,
alma , viros . Foliis tantum ne carmina manda ,
ne turbata volent , rapidis ludibria ventis ; 75
ipsa canas oro . » Finem dedit ore loquendi .
Consultation de la Sibylla (2)
Prédictions de la Sibylle
At , Phoebi nondum patiens , immanis in antro
bacchatur vates , magnum si pectore possit
excussisse deum ; tanto magis ille fatigat
os rabidum , fera corda domans , fingitque premendo . 80
Ostia jamque domus patuere ingentia centum
sponte sua vatisque ferunt responsa per auras :
« O tandem magnis pelagi defuncte periclis !
Sed terrae graviora manent , in regna Lavini
Dardanidae venient (mitte hanc de pectore curam), 85
sed non et venisse volent . Bella , horrida bella ,
et Thybrim multo spumantem sanguine cerno .
Non Simoïs tibi nec Xanthus nec Dorica castra
defuerint , alius Latio jam partus Achilles ,
natus et ipse dea , nec Teucris addita Juno 90
usquam aberit , cum tu , supplex in rebus egenis ,
quas gentes Italum aut quas non oraveris urbes !
Causa mali tanti conjunx iterum hospita Teucris
externique iterum thalami .
Tu ne cede malis , sed contra audentior ito , 95
quam tua te Fortuna sinet : via prima salutis ,
quod minime reris , Graia pandetur ab urbe . »
Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla
horrendas canit ambages antroque remugit ,
obscuris vera involvens : ea frena furenti 100
concutit et stimulos sub pectore vertit Apollo .
Consultation de la Sibylle (3)
Enée veut descendre aux Enfers pour consulter Anchise
Ut primum cessit furor et rabida ora quierunt ,
incipit Aeneas heros : « Non ulla laborum ,
o virgo , nova mi facies inopinave surgit ;
omnia praecepi atque animo mecum ante peregi . 105
Unum oro : quando hic inferni janua regis
dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso ,
ire ad conspectum cari genitoris et ora
contingat ; doceas iter et sacra ostia pandas .
Illum ego per flammas et mille sequentia tela 110
eripui his umeris medioque ex hoste recepi ;
ille meum comitatus iter maria omnia mecum
atque omnes pelagique minas caelique ferebat ,
invalidus , vires ultra sortemque senectae .
Quin , ut te supplex peterem et tua limina adirem , 115
idem orans mandata dabat . Gnatique patrisque ,
alma , precor , miserere (potes namque omnia , nec te
nequiquam lucis Hecate praefecit Avernis) ,
si potuit Manes arcessere conjugis Orpheus
Threicia fretus cithara fidibusque canoris , 120
si fratrem Pollux alterna morte redemit
itque reditque viam totiens ... Quid Thesea , magnum
quid memorem Alciden ? et mi genus ab Jove summo . »
Consultation de la Sibylle (4)
Il faut cueillir le rameau d’or, talisman du voyage initiatique
Talibus orabat dictis arasque tenebat ,
cum sic orsa loqui vates : « Sate sanguine divum , 125
Tros Anchisiade , facilis descensus Averno :
noctes atque dies patet atri janua Ditis ;
sed revocare gradum superasque evadere ad auras ,
hoc opus , hic labor est . Pauci , quos aequus amavit
Juppiter aut ardens evexit ad aethera virtus , 130
dis geniti , potuere . Tenent media omnia silvae ,
Cocytusque sinu labens circumvenit atro .
Quod si tantus amor menti , si tanta cupido est
bis Stygios innare lacus , bis nigra videre
Tartara , et insano juvat indulgere labori , 135
accipe quae peragenda prius . Latet arbore opaca
aureus et foliis et lento vimine ramus ,
Junoni infernae dictus sacer ; hunc tegit omnis
lucus et obscuris claudunt convallibus umbrae .
Sed non ante datur telluris operta subire , 140
auricomos quam qui decerpserit arbore fetus .
Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus
Instituit . Primo avulso , non deficit alter
aureus , et simili frondescit virga metallo .
Ergo alte vestiga oculis et rite repertum 145
carpe manu ; namque ipse volens facilisque sequetur ,
si te fata vocant ; aliter non viribus ullis
vincere nec duro poteris convellere ferro .
Praeterea jacet exanimum tibi corpus amici
(heu ! nescis) totamque incestat funere classem , 150
dum consulta petis nostroque in limine pendes .
Sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro .
Duc nigras pecudes ; ea prima piacula sunto .
Sic demum lucos Stygis et regna invia vivis
Aspicies . » Dixit , pressoque obmutuit ore . 155
Vie et mort de Misène
Préparatifs des funérailles
Aeneas maesto defixus lumina vultu
ingreditur linquens antrum , caecosque volutat
eventus animo secum ; cui fidus Achates
it comes et paribus curis vestigia figit .
Multa inter sese vario sermone serebant , 160
quem socium exanimum vates , quod corpus humandum
diceret . Atque illi Misenum in litore sicco ,
ut venere , vident indigna morte peremptum ,
Misenum Aeoliden , quo non praestantior alter
aere ciens viros Martemque accendere cantu . 165
Hectoris hic magni fuerat comes , Hectora circum
et lituo pugnas insignis obibat et hasta .
Postquam illum victor vita spoliavit Achilles ,
Dardanio Aeneae sese fortissimus heros
addiderat socium , non inferiora secutus . 170
Sed tum forte , cava dum personat aequora concha ,
Demens , et cantu vocat in certamina divos ,
aemulus exceptum Triton , si credere dignum est ,
inter saxa virum spumosa immerserat unda .
Ergo omnes magno circum clamore fremebant , 175
praecipue pius Aeneas . Tum jussa Sibyllae ,
haud mora , festinant flentes aramque sepulcri
congerere arboribus caeloque educere certant .
Itur in antiquam silvam , stabula alta ferarum ;
procumbunt piceae , sonat icta securibus ilex 180
fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur
scinditur , advoluunt ingentes montibus ornos .
La découverte du rameau d’or
… grâce à la mort de Misène, et à l’aide de Vénus
Nec non Aeneas opera inter talia primus
hortatur socios paribusque accingitur armis ;
atque haec ipse suo tristi cum corde volutat 185
aspectans silvam immensam , et sic forte precatur :
« Si nunc se nobis ille aureus arbore ramus
ostendat nemore in tanto ! quando omnia vere
heu ! nimium de te vates , Misene , locuta est . »
Vix ea fatus erat , geminae cum forte columbae 190
ipsa sub ora viri caelo venere volantes ,
et viridi sedere solo . Tum maximus heros
maternas agnovit aves laetusque precatur :
« Este duces , o , si qua via est , cursumque per auras
derigite in lucos ubi pinguem dives opacat 195
ramus humum ! Tuque , o , dubiis ne defice rebus ,
diva parens .» Sic effatus vestigia pressit ,
observans quae signa ferant , quo tendere pergant .
Pascentes illae tantum prodire volando
quantum acie possent oculi servare sequentum . 200
Inde ubi venere ad fauces grave olentis Averni ,
tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae
sedibus optatis gemina super arbore sidunt ,
discolor unde auri per ramos aura refulsit .
Quale solet silvis brumali frigore viscum 205
fronde virere nova , quod non sua seminat arbos ,
et croceo fetu teretes circumdare truncos ;
talis erat species auri frondentis opaca
ilice , sic leni crepitabat brattea vento .
Corripit Aeneas extemplo avidusque refringit 210
Cunctantem , et vatis portat sub tecta Sibyllae .
Les funérailles de Misène
Le monument pour les siècles à venir
Nec minus interea Misenum in litore Teucri
flebant et cineri ingrato suprema ferebant .
Principio pinguem taedis et robore secto
ingentem struxere pyram , cui frondibus atris 215
intexunt latera et ferales ante cupressos
constituunt , decorantque super fulgentibus armis .
Pars calidos latices et ahena undantia flammis
expediunt , corpusque lavant frigentis et ungunt .
Fit gemitus . Tum membra toro defleta reponunt 220
purpureasque super vestes , velamina nota ,
conjiciunt . Pars ingenti subiere feretro ,
triste ministerium , et subjectam more parentum
aversi tenuere facem . Congesta cremantur
turea dona , dapes , fuso crateres olivo . 225
Postquam collapsi cineres et flamma quievit ,
reliquias vino et bibulam lavere favillam ,
ossaque lecta cado texit Corynaeus aheno .
Idem ter socios pura circumtulit unda ,
spargens rore levi et ramo felicis olivae , 230
lustravitque viros dixitque novissima verba .
At pius Aeneas ingenti mole sepulcrum
imponit suaque arma viro , remumque tubamque ,
monte sub aerio , qui nunc Misenus ab illo
dicitur aeternumque tenet per saecula nomen . 235
Le sacrifice aux dieux d’en-bas
Le héros accompagné de la Sibylle quitte ses compagnons
His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae .
Spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu ,
scrupea , tuta lacu nigro nemorumque tenebris ,
quam super haud ullae poterant impune volantes
tendere iter pennis : talis sese halitus atris 240
faucibus effundens supera ad convexa ferebat .
Unde locum Grai dixerunt nomine Aornon .
Quattuor hic primum nigrantes terga juvencos
constituit frontique invergit vina sacerdos ,
et , summas carpens media inter cornua saetas , 245
ignibus imponit sacris , libamina prima ,
voce vocans Hecaten caeloque Ereboque potentem .
Supponunt alii cultros tepidumque cruorem
succipiunt pateris . Ipse atri velleris agnam
Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori 250
ense ferit , sterilemque tibi , Proserpina , vaccam .
Tum Stygio regi nocturnas inchoat aras
et solida imponit taurorum viscera flammis ,
pingue super oleum infundens ardentibus extis .
Ecce autem primi sub limina solis et ortus 255
sub pedibus mugire solum et juga coepta moveri
silvarum , visaeque canes ululare per umbram
adventante dea . « Procul , o procul este , profani , »
conclamat vates, « totoque absistite luco ;
tuque invade viam vaginaque eripe ferrum : 260
nunc animis opus , Aenea , nunc pectore firmo . »
Tantum effata , furens antro se immisit aperto ;
ille ducem haud timidis vadentem passibus aequat .
La descente aux Enfers
Enée dégaîne son épée
Di, quibus imperium est animarum , umbraeque silentes ,
et Chaos et Phlegethon , loca nocte tacentia late , 265
sit mihi fas audita loqui , sit numine vestro
pandere res alta terra et caligine mersas .
Ibant obscuri sola sub nocte per umbram
perque domos Ditis vacuas et inania regna ;
quale per incertam lunam sub luce maligna 270
est iter in silvis , ubi caelum condidit umbra
Juppiter , et rebus nox abstulit atra colorem .
Vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci
Luctus et ultrices posuere cubilia Curae ,
pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus , 275
et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas ,
terribiles visu formae , Letumque Labosque ;
tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis
Gaudia , mortiferumque adverso in limine Bellum ,
ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens , 280
vipereum crinem vittis innexa cruentis .
In medio ramos annosaque bracchia pandit
ulmus opaca , ingens , quam sedem Somnia vulgo
vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent .
Multaque praeterea variarum monstra ferarum , 285
Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes
et centumgeminus Briareus ac belua Lernae
horrendum stridens , flammisque armata Chimaera ,
Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae .
Corripit hic subita trepidus formidine ferrum 290
Aeneas strictamque aciem venientibus offert
et , ni docta comes tenues sine corpore vitas
admoneat volitare cava sub imagine formae ,
irruat et frustra ferro diverberet umbras .
Charon, le passeur
Les ombres suppliantes
Hinc via Tartarei quae fert Acherontis ad undas . 295
Turbidus hic caeno vastaque voragine gurges
aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam .
Portitor has horrendus aquas et flumina servat
terribili squalore Charon , cui plurima mento
canities inculta jacet , stant lumina flammae , 300
sordidus ex umeris nodo dependet amictus .
Ipse ratem conto subigit velisque ministrat
et ferruginea subvectat corpora cumba ,
jam senior , sed cruda deo viridisque senectus .
Huc omnis turba ad ripas effusa ruebat , 305
matres atque viri , defunctaque corpora vita
magnanimum heroum , pueri innuptaeque puellae ,
impositique rogis juvenes ante ora parentum :
quam multa in silvis autumni frigore primo
lapsa cadunt folia , aut ad terram gurgite ab alto 310
quam multae glomerantur aves , ubi frigidus annus
trans pontum fugat et terris immittit apricis .
Stabant orantes primi transmittere cursum
tendebantque manus ripae ulterioris amore .
Navita sed tristis nunc hos , nunc accipit illos , 315
ast alios longe submotos arcet arena .
Aeneas ( miratus enim motusque tumultu ) :
« Dic , » ait , « o virgo , quid vult concursus ad amnem ,
quidve petunt animae ? vel quo discrimine ripas
hae linquunt , illae remis vada livida verrunt ? » 320
Olli sic breviter fata est longaeva sacerdos :
« Anchisa generate , deum certissima proles ,
Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem ,
di cujus jurare timent et fallere numen .
Haec omnis , quam cernis , inops inhumataque turba est ; 325
portitor ille Charon ; hi , quos vehit unda , sepulti .
Nec ripas datur horrendas et rauca fluenta
transportare prius quam sedibus ossa quierunt .
Centum errant annos volitantque haec litora circum ;
tum demum admissi stagna exoptata revisunt . » 330
Constitit Anchisa satus et vestigia pressit ,
multa putans sortemque animo miseratus iniquam .
Cernit ibi maestos et mortis honore carentes
Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten :
quos simul a Troja ventosa per aequora vectos 335
obruit Auster , aqua involvens navemque virosque .
Le pilote Palinure
Promesse d’immortalisation
Ecce gubernator sese Palinurus agebat ,
qui Libyco nuper cursu , dum sidera servat ,
exciderat puppi mediis effusus in undis .
Hunc ubi vix multa maestum cognovit in umbra , 340
sic prior alloquitur : « Quis te , Palinure , deorum
eripuit nobis medioque sub aequore mersit ?
Dic age ; namque mihi , fallax haud ante repertus ,
hoc uno responso animum delusit Apollo ,
qui fore te ponto incolumem finisque canebat 345
venturum Ausonios . En haec promissa fides est ? »
Ille autem : « Neque te Phoebi cortina fefellit ,
dux Anchisiade , nec me deus aequore mersit .
Namque gubernaclum multa vi forte revulsum ,
cui datus haerebam custos cursusque regebam , 350
praecipitans traxi mecum . Maria aspera juro
non ullum pro me tantum cepisse timorem ,
quam tua ne spoliata armis , excussa magistro ,
deficeret tantis navis surgentibus undis .
Tres Notus , hibernas immensa per aequora noctes 355
vexit me violentus aqua ; vix lumine quarto
prospexi Italiam summa sublimis ab unda .
Paulatim adnabam terrae ; jam tuta tenebam ,
ni gens crudelis madida cum veste gravatum
prensantemque uncis manibus capita aspera montis 360
ferro invasisset praedamque ignara putasset .
Nunc me fluctus habet versantque in litore venti .
Quod te per caeli jucundum lumen et auras ,
per genitorem oro , per spes surgentis Iuli ,
eripe me his , invicte, malis : aut tu mihi terram 365
injice ( namque potes ) portusque require Velinos ;
aut tu , si qua via est , si quam tibi diva creatrix
ostendit ( neque enim , credo , sine numine divum
flumina tanta paras Stygiamque innare paludem ) ,
da dextram misero et tecum me tolle per undas , 370
sedibus ut saltem placidis in morte quiescam. »
Talia fatus erat , coepit cum talia vates :
« Unde haec , o Palinure , tibi tam dira cupido ?
Tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum
Eumenidum aspicies , ripamve injussus adibis ? 375
Desine fata deum flecti sperare precando ,
sed cape dicta memor , duri solacia casus ;
nam tua finitimi , longe lateque per urbes
prodigiis acti caelestibus , ossa piabunt ,
et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent , 380
aeternumque locus Palinuri nomen habebit . »
His dictis curae emotae pulsusque parumper
corde dolor tristi : gaudet cognomine terra .
La traversée du Styx
Le rameau d’or comme talisman
Ergo iter inceptum peragunt fluvioque propinquant .
Nauita quos jam inde ut Stygia prospexit ab unda 385
per tacitum nemus ire pedemque advertere ripae ,
sic prior aggreditur dictis atque increpat ultro :
« Quisquis es , armatus qui nostra ad flumina tendis ,
fare age quid venias , jam istinc, et comprime gressum .
Umbrarum hic locus est , Somni Noctisque soporae ; 390
corpora viva nefas Stygia vectare carina .
Nec vero Alciden me sum laetatus euntem
accepisse lacu , nec Thesea Pirithoumque ,
dis quamquam geniti atque invicti viribus essent ;
Tartareum ille manu custodem in vincla petivit 395
ipsius a solio regis traxitque trementem ,
hi dominam Ditis thalamo deducere adorti . »
Quae contra breviter fata est Amphrysia vates :
« Nullae hic insidiae tales , absiste moveri
nec vim tela ferunt : licet ingens janitor antro 400
aeternum latrans exsangues terreat umbras ,
casta licet patrui servet Proserpina limen .
Trojus Aeneas , pietate insignis et armis ,
ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras .
Si te nulla movet tantae pietatis imago , 405
at ramum hunc ( aperit ramum qui veste latebat )
agnoscas. » Tumida ex ira tum corda residunt .
Nec plura his . Ille admirans venerabile donum
fatalis virgae , longo post tempore visum ,
caeruleam advertit puppim ripaeque propinquat . 410
Inde alias animas , quae per juga longa sedebant ,
deturbat laxatque foros ; simul accipit alveo
ingentem Aenean . Gemuit sub pondere cumba
sutilis et multam accepit rimosa paludem .
Tandem trans fluvium incolumes vatemque virumque 415
informi limo glaucaque exponit in ulva .
Le chien Cerbère
La sibylle l’endort
Cerberus haec ingens latratu regna trifauci
personat adverso recubans immanis in antro .
Cui vates , horrere videns jam colla colubris ,
melle soporatam et medicatis frugibus offam 420
objicit . Ille fame rabida tria guttura pandens
corripit objectam , atque immania terga resolvit
fusus humi totoque ingens extenditur antro .
Occupat Aeneas aditum custode sepulto
evaditque celer ripam inremeabilis undae . 425
Les âmes en attente de jugement
Les suicidé(e)s
Continuo auditae voces vagitus et ingens
infantumque animae flentes in limine primo ,
quos dulcis vitae exsortes et ab ubere raptos
abstulit atra dies et funere mersit acerbo .
Hos juxta falso damnati crimine mortis ; 430
nec vero hae sine sorte datae , sine judice , sedes :
quaesitor Minos urnam movet ; ille silentum
consiliumque vocat vitasque et crimina discit .
Proxima deinde tenent maesti loca , qui sibi letum
insontes peperere manu lucemque perosi 435
projecere animas . Quam vellent aethere in alto
nunc et pauperiem et duros perferre labores !
Fas obstat , tristisque palus inamabilis undae
alligat et novies Styx interfusa coercet .
Nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem 440
lugentes campi ; sic illos nomine dicunt .
Hic , quos durus amor crudeli tabe peredit ,
secreti celant calles et myrtea circum
silva tegit ; curae non ipsa in morte relinquunt .
His Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen 445
crudelis nati monstrantem vulnera cernit ,
Evadnenque et Pasiphaen ; his Laodamia
it comes , et , juvenis quondam , nunc femina , Caeneus ,
rursus et in veterem fato revoluta figuram .
Didon et Enée
Impossible pardon !
Inter quas Phoenissa , recens a vulnere , Dido 450
errabat silva in magna ; quam Trojus heros
ut primum juxta stetit agnovitque per umbras
obscuram , qualem primo qui surgere mense
aut videt aut vidisse putat per nubila lunam ,
demisit lacrimas dulcique adfatus amore est : 455
« Infelix Dido, verus mihi nuntius ergo
venerat exstinctam ferroque extrema secutam ?
Funeris , heu ! , tibi causa fui ? Per sidera juro ,
per superos et si qua fides tellure sub ima est ,
invitus , regina , tuo de litore cessi . 460
Sed me jussa deum , quae nunc has ire per umbras ,
per loca senta situ cogunt noctemque profundam ,
imperiis egere suis ; nec credere quivi
hunc tantum tibi me discessu ferre laborem .
Siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro . 465
Quem fugis ? extremum fato quod te alloquor hoc est . »
Talibus Aeneas ardentem et torva tuentem
lenibat dictis animum lacrimasque ciebat .
Illa solo fixos oculos aversa tenebat ,
nec magis incepto vultum sermone movetur 470
quam si dura silex aut stet Marpesia cautes .
Tandem corripuit sese atque inimica refugit
in nemus umbriferum , conjunx ubi pristinus illi
respondet curis aequatque Sychaeus amorem .
Nec minus Aeneas , casu percussus iniquo , 475
prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem .
Les héros morts au combat
Déiphobe
Inde datum molitur iter . Jamque arva tenebant
ultima quae bello clari secreta frequentant .
Hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis
Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago , 480
hic multum fleti ad superos belloque caduci
Dardanidae ; quos ille omnis longo ordine cernens
ingemuit , Glaucumque Medontaque Thersilochumque ,
tres Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten ,
Idaeumque etiam currus , etiam arma tenentem . 485
Circumstant animae dextra laevaque frequentes .
Nec vidisse semel satis est ; juvat usque morari
et conferre gradum et veniendi discere causas .
At Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges ,
ut videre virum fulgentiaque arma per umbras , 490
ingenti trepidare metu ; pars vertere terga ,
ceu quondam petiere rates , pars tollere vocem
exiguam : inceptus clamor frustratur hiantes .
Atque hic Priamiden laniatum corpore toto
Deiphobum vidit , lacerum crudeliter ora , 495
ora manusque ambas , populataque tempora raptis
auribus et truncas inhonesto vulnere nares .
Vix adeo agnovit pavitantem ac dira tegentem
supplicia , et notis compellat vocibus ultro :
« Deiphobe armipotens , genus alto a sanguine Teucri , 500
quis tam crudeles optavit sumere poenas ?
Cui tantum de te licuit ? Mihi fama suprema
nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum
procubuisse super confusae stragis acervum .
Tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem 505
constitui et magna Manes ter voce vocavi .
Nomen et arma locum servant ; te , amice , nequivi
conspicere et patria decedens ponere terra .»
Ad quae Priamides : « Nihil o tibi , amice , relictum ;
omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris . 510
Sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae
his mersere malis ; illa haec monimenta reliquit .
Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem
Egerimus , nosti , et nimium meminisse necesse est .
Cum fatalis equus saltu super ardua venit 515
Pergama et armatum peditem gravis attulit alvo ,
illa chorum simulans euhantes orgia circum
ducebat Phrygias ; flammam media ipsa tenebat
ingentem et summa Danaos ex arce vocabat .
Tum me confectum curis somnoque gravatum 520
infelix habuit thalamus , pressitque jacentem
dulcis et alta quies placidaeque simillima morti .
Egregia interea conjunx arma omnia tectis
emovet , et fidum capiti subduxerat ensem ;
intra tecta vocat Menelaum et limina pandit , 525
scilicet id magnum sperans fore munus amanti ,
et famam exstingui veterum sic posse malorum .
Quid moror ? irrumpunt thalamo ; comes additus una
hortator scelerum Aeolides . Di , talia Grais
instaurate , pio si poenas ore reposco ! 530
Sed te qui vivum casus , age , fare vicissim
attulerint . Pelagine venis erroribus actus ,
an monitu divum ? an quae te fortuna fatigat ,
ut tristes sine sole domos , loca turbida , adires ? »
Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis 535
jam medium aetherio cursu trajecerat axem ;
et fors omne datum traherent per talia tempus ,
sed comes admonuit breviterque affata Sibylla est :
« Nox ruit , Aenea ; nos flendo ducimus horas .
Hic locus est , partes ubi se via findit in ambas : 540
dextera quae Ditis magni sub moenia tendit ,
hac iter Elysium nobis ; at laeva malorum
exercet poenas et ad impia Tartara mittit . »
Deiphobus contra : « Ne saevi , magna sacerdos ;
discedam , explebo numerum reddarque tenebris . 545
I , decus , i , nostrum ; melioribus utere fatis . »
Tantum effatus, et in verbo vestigia torsit .
La sibylle décrit le Tartare
Les châtiments des réprouvés
Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra
moenia lata videt , triplici circumdata muro ,
quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis , 550
Tartareus Phlegethon , torquetque sonantia saxa .
Porta adversa ingens solidoque adamante columnae ,
vis ut nulla virum , non ipsi exscindere bello
caelicolae valeant ; stat ferrea turris ad auras ,
Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta 555
vestibulum exsomnis servat noctesque diesque .
Hinc exaudiri gemitus et saeva sonare
verbera : tum stridor ferri tractaeque catenae .
Constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit .
« Quae scelerum facies ? o virgo , effare ; quibusve 560
urgentur poenis ? quis tantus plangor ad auras ? »
Tum vates sic orsa loqui : « Dux inclute Teucrum ,
nulli fas casto sceleratum insistere limen ;
sed me cum lucis Hecate praefecit Avernis ,
ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit . 565
Gnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna
castigatque auditque dolos subigitque fateri
quae quis apud superos furto laetatus inani
distulit in seram commissa piacula mortem .
Continuo sontes ultrix accincta flagello 570
Tisiphone quatit insultans , torvosque sinistra
intentans angues vocat agmina saeva sororum .
Tum demum horrisono stridentes cardine sacrae
panduntur portae . Cernis custodia qualis
vestibulo sedeat ? facies quae limina servet ? 575
quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra
saevior intus habet sedem . Tum Tartarus ipse
bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras ,
quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum .
Hic genus antiquum Terrae , Titania pubes , 580
fulmine dejecti fundo volvuntur in imo .
Hic et Aloidas geminos , immania vidi
corpora , qui manibus magnum rescindere caelum
aggressi superisque Jovem detrudere regnis .
Vidi et crudelis dantem Salmonea poenas : 585
dum flammas Jovis et sonitus imitatur Olympi .
Quattuor hic invectus equis et lampada quassans
per Graium populos mediaeque per Elidis urbem
ibat ovans , divumque sibi poscebat honorem ,
demens , qui nimbos et non imitabile fulmen 590
aere et cornipedum pulsu simularet equorum .
At pater omnipotens densa inter nubila telum
contorsit , non ille faces nec fumea taedis
lumina , praecipitemque immani turbine adegit .
Nec non et Tityon , Terrae omniparentis alumnum , 595
cernere erat , per tota novem cui jugera corpus
porrigitur , rostroque immanis vultur obunco
immortale jecur tondens fecundaque poenis
viscera rimaturque epulis habitatque sub alto
pectore , nec fibris requies datur ulla renatis . 600
Quid memorem Lapithas , Ixiona Pirithoümque ?
quos super atra silex jam jam lapsura cadentique
imminet adsimilis ? lucent genialibus altis
aurea fulcra toris , epulaeque ante ora paratae
regifico luxu ; Furiarum maxima juxta 605
accubat et manibus prohibet contingere mensas ,
exsurgitque facem attollens atque intonat ore .
Hic , quibus invisi fratres , dum vita manebat ,
pulsatusve parens et fraus innexa clienti ,
aut qui divitiis soli incubuere repertis 610
nec partem posuere suis ( quae maxima turba est ) ,
quique ob adulterium caesi , quique arma secuti
impia nec veriti dominorum fallere dextras ,
inclusi poenam exspectant . Ne quaere doceri
quam poenam , aut quae forma viros fortunave mersit . 615
Saxum ingens volvunt alii , radiisque rotarum
districti pendent ; sedet aeternumque sedebit
infelix Theseus , Phlegyasque miserrimus omnes
admonet et magna testatur voce per umbras :
« Discite justitiam moniti et non temnere divos. » 620
Vendidit hic auro patriam dominumque potentem
imposuit , fixit leges pretio atque refixit ;
hic thalamum invasit natae vetitosque hymenaeos :
ausi omnes immane nefas ausoque potiti .
Non , mihi si linguae centum sint oraque centum , 625
ferrea vox , omnes scelerum comprendere formas ,
omnia poenarum percurrere nomina possim . »
Grâce au rameau d’or, Enée accède au séjour des bienheureux
Les Champs-Elysées. Orphée.
Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos ,
« Sed jam age , carpe viam et susceptum perfice munus ;
acceleremus » ait ; « Cyclopum educta caminis 630
moenia conspicio atque adverso fornice portas ,
haec ubi nos praecepta jubent deponere dona . »
Dixerat ; et pariter gressi per opaca viarum ,
corripiunt spatium medium foribusque propinquant .
Occupat Aeneas aditum corpusque recenti 635
spargit aqua ramumque adverso in limine figit .
His demum exactis , perfecto munere divae ,
devenere locos laetos et amoena virecta
fortunatorum nemorum sedesque beatas .
Largior hic campos aether et lumine vestit 640
purpureo ; solemque suum , sua sidera norunt .
Pars in gramineis exercent membra palaestris ,
contendunt ludo et fulva luctantur arena ;
pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt .
Nec non Threicius longa cum veste sacerdos 645
obloquitur numeris septem discrimina vocum ,
jamque eadem digitis , jam pectine pulsat eburno .
Hic genus antiquum Teucri , pulcherrima proles ,
magnanimi heroes , nati melioribus annis ,
Ilusque Assaracusque et Trojae Dardanus auctor . 650
Arma procul currusque virum miratur inanes ;
stant terrae defixae hastae passimque soluti
per campum pascuntur equi . Quae gratia currum
armorumque fuit vivis , quae cura nitentes
pascere equos , eadem sequitur tellure repostos . 655
Conspicit ecce alios dextra laevaque per herbam
vescentes laetumque choro paeana canentes
inter odoratum lauris nemus , unde superne
plurimus Eridani per silvam volvitur amnis .
Hic manus , ob patriam pugnando vulnera passi , 660
quique sacerdotes casti , dum vita manebat ,
quique pii vates et Phoebo digna locuti ,
inventas aut qui vitam excoluere per artes
quique sui memores aliquos fecere merendo :
omnibus his nivea cinguntur tempora vitta . 665
Quos circumfusos sic est adfata Sibylla ,
Musaeum ante omnes ( medium nam plurima turba
hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis ) :
« Dicite , felices animae , tuque optime vates ,
quae regio Anchisen , quis habet locus ? illius ergo 670
venimus et magnos Erebi tranavimus amnes . »
Atque huic responsum paucis ita reddidit heros :
« Nulli certa domus ; lucis habitamus opacis ,
riparumque toros et prata recentia rivis
incolimus . Sed vos , si fert ita corde voluntas , 675
hoc superate jugum , et facili jam tramite sistam . »
Dixit , et ante tulit gressum camposque nitentes
desuper ostentat ; dehinc summa cacumina linquunt .
Enée rencontre enfin Anchise
Retrouvailles du père et du fils
At pater Anchises penitus convalle virenti
inclusas animas superumque ad lumen ituras 680
lustrabat studio recolens , omnemque suorum
forte recensebat numerum , carosque nepotes
fataque fortunasque virum moresque manusque .
Isque ubi tendentem adversum per gramina vidit
Aenean , alacris palmas utrasque tetendit , 685
effusaeque genis lacrimae et vox excidit ore :
« Venisti tandem , tuaque exspectata parenti
vicit iter durum pietas ! datur ora tueri ,
nate , tua et notas audire et reddere voces !
Sic equidem ducebam animo rebarque futurum , 690
tempora dinumerans , nec me mea cura fefellit .
Quas ego te terras et quanta per aequora vectum
accipio ! quantis jactatum , nate , periclis !
Quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent ! »
Ille autem : « Tua me , genitor , tua tristis imago 695
saepius occurrens haec limina tendere adegit .
Stant sale Tyrrheno classes . Da jungere dextram ,
da , genitor , teque amplexu ne subtrahe nostro . »
Sic memorans , largo fletu simul ora rigabat .
Ter conatus ibi collo dare bracchia circum ; 700
ter frustra comprensa manus effugit imago ,
par levibus ventis volucrique simillima somno .
Le Léthée : oubli et métempsychose
Création du monde et immortalité de l’âme
Interea videt Aeneas in valle reducta
seclusum nemus et virgulta sonantia silvae ,
Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem . 705
Hunc circum innumerae gentes populique volabant :
ac ueluti in pratis ubi apes aestate serena
floribus insidunt variis et candida circum
lilia funduntur , strepit omnis murmure campus .
Horrescit visu subito causasque requirit 710
inscius Aeneas , quae sint ea flumina porro ,
quive viri tanto complerint agmine ripas .
Tum pater Anchises : « Animae , quibus altera fato
corpora debentur , Lethaei ad fluminis undam
securos latices et longa oblivia potant . 715
Has equidem memorare tibi atque ostendere coram
jampridem , hanc prolem cupio enumerare meorum ,
quo magis Italia mecum laetere reperta . »
« O pater , anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est
sublimes animas iterumque ad tarda reverti 720
corpora ? Quae lucis miseris tam dira cupido ? »
« Dicam equidem nec te suspensum , nate , tenebo, »
suscipit Anchises , atque ordine singula pandit :
.
« Principio caelum ac terras camposque liquentes
lucentemque globum lunae Titaniaque astra 725
spiritus intus alit , totamque infusa per artus
mens agitat molem et magno se corpore miscet .
Inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum
et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus .
Igneus est ollis vigor et caelestis origo 730
seminibus , quantum non noxia corpora tardant
terrenique hebetant artus moribundaque membra :
hinc metuunt cupiuntque , dolent gaudentque , neque auras
dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco .
Quin et supremo cum lumine vita reliquit , 735
non tamen omne malum miseris nec funditus omnes
corporeae excedunt pestes , penitusque necesse est
multa diu concreta modis inolescere miris .
Ergo exercentur poenis veterumque malorum
supplicia expendunt : aliae panduntur inanes 740
suspensae ad ventos , aliis sub gurgite vasto
infectum eluitur scelus aut exuritur igni :
quisque suos patimur Manes . Exinde per amplum
mittimur Elysium , et pauci laeta arva tenemus ,
donec longa dies perfecto temporis orbe 745
concretam exemit labem , purumque relinquit
aetherium sensum atque aurai simplicis ignem .
Has omnes , ubi mille rotam volvere per annos ,
Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magno ,
scilicet immemores supera ut convexa revisant , 750
rursus et incipiant in corpora velle reverti . »
Anchise dévoile le futur à Enée (1)
Albe
Dixerat Anchises , natumque unaque Sibyllam
conventus trahit in medios turbamque sonantem
et tumulum capit , unde omnis longo ordine posset
adversos legere et venientum discere vultus . 755
« Nunc age , Dardaniam prolem quae deinde sequatur
gloria , qui maneant Itala de gente nepotes ,
illustres animas nostrumque in nomen ituras
expediam dictis , et te tua fata docebo .
Ille vides , pura juvenis qui nititur hasta , 760
proxima sorte tenet lucis loca , primus ad auras
aetherias Italo commixtus sanguine surget ,
Silvius , Albanum nomen , tua postuma proles ,
quem tibi longaevo serum Lavinia conjunx
educet silvis regem regumque parentem , 765
unde genus Longa nostrum dominabitur Alba .
Proximus ille Procas , Trojanae gloria gentis ,
et Capys et Numitor , et qui te nomine reddet
Silvius Aeneas , pariter pietate vel armis
egregius , si umquam regnandam acceperit Albam . 770
Qui juvenes ! quantas ostentant , aspice , vires !
atque umbrata gerunt civili tempora quercu .
Hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam ,
hi Collatinas imponent montibus arces ,
Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque ; 775
haec tum nomina erunt , nunc sunt sine nomine terrae .
Quin et avo comitem sese Mavortius addet
Romulus , Assaraci quem sanguinis Ilia mater
educet . Viden , ut geminae stant vertice cristae
et pater ipse suo superum jam signat honore ? 780
En hujus , nate , auspiciis illa incluta Roma
imperium terris , animos aequabit Olympo ,
septemque una sibi muro circumdabit arces ,
felix prole virum : qualis Berecyntia mater
invehitur curru Phrygias turrita per urbes , 785
laeta deum partu , centum complexa nepotes ,
omnes caelicolas , omnes supera alta tenentes .
Anchise dévoile le futur à Enée (2)
Rome jusqu’à Auguste
Huc geminas nunc flecte acies ; hanc aspice gentem
Romanosque tuos . Hic Caesar et omnis Juli
progenies , magnum caeli ventura sub axem . 790
« Hic vir , hic est , tibi quem promitti saepius audis ,
Augustus Caesar , divi genus , aurea condet
saecula qui rursus Latio regnata per arva
Saturno quondam , super et Garamantas et Indos
proferet imperium ; jacet extra sidera tellus , 795
extra anni solisque vias , ubi caelifer Atlas
axem umero torquet stellis ardentibus aptum .
Hujus in adventum jam nunc et Caspia regna
responsis horrent divum et Maeotia tellus ,
et septemgemini turbant trepida ostia Nili . 800
Nec vero Alcides tantum telluris obivit ,
fixerit aeripedem cervam licet , aut Erymanthi
pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu ;
nec qui pampineis victor juga flectit habenis
Liber , agens celso Nysae de vertice tigres . 805
Et dubitamus adhuc virtutem extendere factis ,
aut metus Ausonia prohibet consistere terra ?
Quis procul ille autem ramis insignis olivae ,
sacra ferens ? Nosco crines incanaque menta
regis Romani , primam qui legibus urbem 810
fundabit , Curibus parvis et paupere terra
missus in imperium magnum . Cui deinde subibit ,
otia qui rumpet patriae residesque movebit
Tullus in arma viros et jam desueta triumphis
agmina . Quem juxta sequitur jactantior Ancus 815
nunc quoque jam nimium gaudens popularibus auris .
Vis et Tarquinios reges animamque superbam
ultoris Bruti , fascesque videre receptos ?
Consulis imperium hic primus saevasque secures
accipiet , natosque pater nova bella moventes 820
ad poenam pulchra pro libertate vocabit ,
infelix , utcumque ferent ea facta minores :
vincet amor patriae laudumque immensa cupido .
Quin Decios Drusosque procul saevumque securi
aspice Torquatum et referentem signa Camillum . 825
Illae autem , paribus quas fulgere cernis in armis ,
concordes animae nunc et dum nocte prementur ,
heu ! quantum inter se bellum , si lumina vitae
attigerint , quantas acies stragemque ciebunt ,
aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci 830
descendens , gener adversis instructus Eois !
Ne , pueri , ne tanta animis assuescite bella
neu patriae validas in viscera vertite vires !
Tuque prior , tu parce , genus qui ducis Olympo :
projice tela manu , sanguis meus ! 835
Ille triumphata Capitolia ad alta Corintho
victor aget currum , caesis insignis Achivis .
Eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas ,
ipsumque Aeaciden , genus armipotentis Achilli ,
ultus avos Trojae , templa et temerata Minervae . 840
Quis te , magne Cato , tacitum aut te , Cosse , relinquat ?
Quis Gracchi genus , aut geminos , duo fulmina belli ,
Scipiadas , cladem Libyae , parvoque potentem
Fabricium vel te sulco , Serrane , serentem ?
Quo fessum rapitis , Fabii ? Tu Maximus ille es , 845
unus qui nobis cunctando restituis rem .
Excudent alii spirantia mollius aera
credo equidem , vivos ducent de marmore vultus ,
orabunt causas melius, caelique meatus
describent radio et surgentia sidera dicent : 850
tu regere imperio populos , Romane , memento
( hae tibi erunt artes ) , pacique imponere morem,
parcere subjectis et debellare superbos. »
Anchise dévoile le futur à Enée (3)
Eloge et déploration de Marcellus
Sic pater Anchises , atque haec mirantibus addit :
« Aspice , ut insignis spoliis Marcellus opimis 855
ingreditur victorque viros supereminet omnes !
Hic rem Romanam magno turbante tumultu
sistet eques , sternet Poenos Gallumque rebellem ,
tertiaque arma patri suspendet capta Quirino . »
Atque hic Aeneas ( una namque ire videbat 860
egregium forma juvenem et fulgentibus armis ,
sed frons laeta parum et dejecto lumina vultu ) :
« Quis , pater , ille, virum qui sic comitatur euntem ?
Filius , anne aliquis magna de stirpe nepotum ?
Qui strepitus circa comitum ! quantum instar in ipso ! 865
Sed nox atra caput tristi circumvolat umbra . »
Tum pater Anchises , lacrimis ingressus obortis :
« O nate , ingentem luctum ne quaere tuorum ;
ostendent terris hunc tantum fata neque ultra
esse sinent . Nimium vobis Romana propago 870
visa potens , Superi , propria haec si dona fuissent .
Quantos ille virum magnam Mavortis ad urbem
campus aget gemitus ! vel quae , Tiberine , videbis
funera , cum tumulum praeterlabere recentem !
Nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos 875
in tantum spe tollet avos , nec Romula quondam
ullo se tantum tellus jactabit alumno .
Heu pietas ! heu prisca fides invictaque bello
dextera ! Non illi se quisquam impune tulisset
obvius armato , seu cum pedes iret in hostem , 880
seu spumantis equi foderet calcaribus armos .
Heu , miserande puer ! si qua fata aspera rumpas !
Tu Marcellus eris . Manibus date lilia plenis ,
purpureos spargam flores animamque nepotis
his saltem accumulem donis , et fungar inani 885
munere . » Sic tota passim regione vagantur
aeris in campis latis atque omnia lustrant .
Quae postquam Anchises natum per singula duxit
incenditque animum famae venientis amore ,
exin bella viro memorat quae deinde gerenda , 890
Laurentesque docet populos urbemque Latini ,
et quo quemque modo fugiatque feratque laborem .
Les deux portes du Sommeil
Retour sur terre
Sunt geminae Somni portae , quarum altera fertur
Cornea , qua veris facilis datur exitus umbris :
altera candenti perfecta nitens elephanto , 895
sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes .
His ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam
prosequitur dictis portaque emittit eburna .
Ille viam secat ad naves sociosque revisit .
Tum se ad Caietae recto fert limite portum . 900
Ancora de prora jacitur ; stant litore puppes .