W texte latin complet de Phèdre
texte corrigé sept 2015
Texte corrigé d’après les éditions les plus récentes (Grimal, PUF 1965 et Chaumartin, Les Belles Lettres 1996, parfois contradictoires : nous avons choisi...) ; la ponctuation a été modernisée, et des retraits rendent plus visibles les divers moments des discours ; ce travail s’est inspiré de la remarquable traduction que Madame Florence Dupont a publiée en 1991, Imprimerie Nationale éditions, qui nous a conduit également à réattribuer certaines – rares – répliques... J’ai préféré suivre le découpage en scènes proposé par Madame Florence Dupont, plutôt que celui, en 5 actes, proposé par René Martin et Jacques Gaillard (Les genres littéraires à Rome, Scodel-Nathan 1981, Tome 2 p 59), qui me paraît un peu anachronique...
scène 1 vers 1-84 (tétramètres anapestiques et dimètres)
Hippolytus
Ite, umbrosas cingite silvas 1
summaque montis juga, Cecropii !
Celeri planta lustrate vagi,
quae saxoso loca Parnetho
subjecta jacent, quae Thriasiis 5
vallibus amnis rapida currens
verberat unda; scandite colles
semper canos nive Riphaea;
hac, hac, alii qua nemus alta
texitur alno, qua prata jacent 10
quae rorifera mulcens aura
Zephyrus vernas evocat herbas,
ubi per graciles levis Ilisos,
[ubi Maeander super aequales,]
labitur agros piger et steriles 15
amne maligno radit harenas;
vos, qua Marathon tramite laevo
saltus aperit, qua comitatae
gregibus parvis nocturna petunt
pabula fetae; vos qua tepidis 20
subditus austris frigora mollit
durus Acharneus.
Alius rupem dulcis Hymetti,
parvas alius calcet Aphidnas !
pars illa diu vacat immunis, 25
qua curvati litora ponti
Sunion urget. Si quem tangit
gloria silvae, vocat hunc Phlye :
hic versatur, metus agricolis,
vulnere multo jam notus aper. 30
At vos laxas canibus tacitis
mittite habenas ; teneant acres
lora Molossos et pugnaces
tendant Cretes fortia trito
vincula collo. 35
At Spartanos (genus est audax 35b
avidumque ferae) nodo cautus
propiore liga : veniet tempus,
cum latratu cava saxa sonent;
nunc, dimissi, nare sagaci
captent auras lustraque presso 40
quaerant rostro, dum lux dubia est,
dum signa pedum roscida tellus
impressa tenet.
Alius raras cervice gravi
portare plagas, alius teretes 45
properet laqueos ; picta rubenti
linea pinna vano cludat
terrore feras.
Tibi vibretur missile telum, 48b
tu grave dextra laevaque simul
robur lato dirige ferro, 50
tu praecipites clamore feras
subsessor ages; tu, jam victor,
curvo solves viscera cultro.
Ades en comiti, diva virago,
cujus regno pars terrarum 55
secreta vacat, cujus certis
petitur telis fera quae gelidum
potat Araxen et quae stanti
ludit in Histro. Tua Gaetulos
dextra leones, tua Cretaeas 60
sequitur cervas; nunc veloces
figit dammas leviore manu.
Tibi dant variae pectora tigres,
tibi villosi terga bisontes
latisque feri cornibus uri. 65
Quicquid solis pascitur arvis,
sive illud Arabs divite silva,
sive illud inops novit Garamans,
sive ferocis juga Pyrenes,
sive Hyrcani celant saltus, 70
vacuisque vagus Sarmata campis,
arcus metuit, Diana, tuos !
Tua si gratus numina cultor
tulit in saltus, retia vinctas
tenuere feras ; nulli laqueum 75
rupere pedes ; fertur plaustro
praeda gementi ; tum rostra canes
sanguine multo rubicunda gerunt
repetitque casas rustica longo
turba triumpho. 80
En, diva, fave ! signum arguti
misere canes. Vocor in silvas !
Hac, hac pergam qua via longum
compensat iter.
scène 2 : vers 85-273 (sénaires iambiques)
Phaedra Nutrix
Phaedra
O magna vasti Creta dominatrix freti, 85
cujus per omne litus innumerae rates
tenuere pontum, quicquid Assyria tenus
tellure Nereus pervium rostris secat,
cur me in penates obsidem invisos datam
hostique nuptam degere aetatem in malis 90
lacrimisque cogis ? Profugus en conjunx abest
praestatque nuptae quam solet Theseus fidem.
Fortis per altas invii retro lacus
vadit tenebras miles audacis proci,
solio ut revulsam regis inferni abstrahat; 95
pergit, furoris socius ; haud illum timor
pudorque tenuit : - stupra et illicitos toros
Acheronte in imo quaerit Hippolyti pater.
Sed major alius incubat maestae dolor.
Non me quies nocturna, non altus sopor 100
solvere curis : alitur et crescit malum
et ardet intus qualis Aetnaeo vapor
exundat antro. Palladis telae vacant
et inter ipsas pensa labuntur manus ;
non colere donis templa votivis libet, 105
non inter aras, Atthidum mixtam choris,
jactare tacitis conscias sacris faces,
nec adire castis precibus aut ritu pio
adjudicatae praesidem terrae deam ;
juvat excitatas consequi cursu feras 110
et rigida molli gaesa jaculari manu.
Quo tendis, anime ? quid furens saltus amas ?
Fatale miserae matris agnosco malum ;
peccare noster novit in silvis amor.
Genetrix, tui me miseret ! infando malo 115
correpta, pecoris efferum saevi ducem
audax amasti ; torvus, impatiens jugi,
adulter ille, ductor indomiti gregis... -
sed amabat aliquid ! Quis meas miserae deus
aut quis juvare Daedalus flammas queat ? 120
Non, si ipse remeet, arte Mopsopia potens
qui nostra caeca monstra conclusit domo,
promittet ullam casibus nostris opem.
Stirpem perosa Solis invisi Venus
per nos catenas vindicat Martis sui 125
suasque, probris omne Phoebeum genus
onerat nefandis ; nulla Minois levi
defuncta amore est, jungitur semper nefas.
Nutrix
Thesea conjunx, clara progenies Jovis,
nefanda casto pectore exturba ocius, 130
extingue flammas neve te dirae spei
praebe obsequentem : quisquis in primo obstitit
pepulitque amorem, tutus ac victor fuit ;
qui blandiendo dulce nutrivit malum,
sero recusat ferre quod subiit jugum. 135
Nec me fugit, quam durus et veri insolens
ad recta flecti regius nolit tumor ;
quemcumque dederit exitum casus feram :
fortem facit vicina libertas senem.
Honesta primum est velle nec labi via, 140
pudor est secundus nosse peccandi modum.
Quo, misera, pergis? Quid domum infamem aggravas
superasque matrem? Majus est monstro nefas :
nam monstra fato, moribus scelera imputes.
Si, quod maritus supera non cernit loca, 145
tutum esse facinus credis et vacuum metu,
erras. Teneri crede Lethaeo abditum
Thesea profundo et ferre perpetuam Styga :
quid ille, lato maria qui regno premit
populisque reddit jura centenis, pater ? 150
Latere tantum facinus occultum sinet ?
Sagax parentum est cura ! Credamus tamen
astu doloque tegere nos tantum nefas :
quid ille rebus lumen infundens suum,
matris parens ? quid ille qui mundum quatit 155
vibrans corusca fulmen Aetnaeum manu,
sator deorum ? Credis hoc posse effici,
inter videntes omnia ut lateas avos ?
Sed, ut secundus numinum abscondat favor
coitus nefandos, utque contingat stupro 160
negata magnis sceleribus semper fides,
quid poena praesens, conscius mentis pavor
animusque culpa plenus et semet timens ?
Scelus aliqua tutum, nulla securum tulit.
Compesce amoris impii flammas, precor, 165
nefasque quod non ulla tellus barbara
commisit umquam, non vagi campis Getae
nec inhospitalis Taurus aut sparsus Scythes ;
expelle facinus mente castifica horridum
memorque matris metue concubitus novos. 170
Miscere thalamos patris et gnati apparas
uteroque prolem capere confusam impio ?
Perge et nefandis verte naturam ignibus ! -
Cur monstra cessant ? Aula cur fratris vacat ?
Prodigia totiens orbis insueta audiet, 175
natura totiens legibus cedet suis,
quotiens amabit Cressa?
Phaedra
Quae memoras scio
vera esse, nutrix ; sed furor cogit sequi
pejora. Vadit animus in praeceps sciens
remeatque frustra sana consilia appetens. 180
Sic, cum gravatam navita adversa ratem
propellit unda, cedit in vanum labor
et victa prono puppis aufertur vado.
Quid ratio possit ? Vicit ac regnat furor
potensque tota mente dominatur deus. 185
Hic volucer omni pollet in terra potens
laesumque flammis torret indomitis Jovem ;
Gradivus istas belliger sensit faces,
opifex trisulci fulminis sensit deus,
et qui furentis semper Aetnaeis jugis 190
versat caminos igne tam parvo calet ;
ipsumque Phoebum, tela qui nervo regit,
figit sagitta certior missa puer
volitatque caelo pariter et terris gravis.
Nutrix
Deum esse amorem turpis et vitio favens 195
finxit libido, quoque liberior foret
titulum furori numinis falsi addidit.
Natum per omnes scilicet terras vagum
Erycina mittit, ille per caelum volans
proterva tenera tela molitur manu 200
regnumque tantum minimus e superis habet ?
Vana ista demens animus ascivit sibi
Venerisque numen finxit atque arcus dei.
Quisquis secundis rebus exultat nimis
fluitque luxu, semper insolita appetit. 205
Tunc, illa magnae dira fortunae comes
subit, libido : non placent suetae dapes,
non tecta sani moris aut ullus cibus !
Cur in penates rarius tenues subit
haec delicatas eligens pestis domos ? 210
Cur sancta parvis habitat in tectis Venus
mediumque sanos vulgus affectus tenet
et se coercent modica ,contra, divites
regnoque fulti plura quam fas est petunt ?
Quod non potest vult posse qui nimium potest. 215
Quid deceat alto praeditam solio vides :
metue ac verere sceptra remeantis viri !
Phaedra
Amoris in me maximum regnum puto
reditusque nullos metuo : non umquam amplius
convexa tetigit supera qui mersus semel 220
adiit silentem nocte perpetua domum.
Nutrix
Ne crede Diti, clauserit regnum licet
canisque diras Stygius observet fores !
Solus negatas invenit Theseus vias.
Phaedra
Veniam ille amori forsitan nostro dabit. 225
Nutrix
Immitis etiam conjugi castae fuit :
experta saevam barbara Antiope manum.
Sed posse flecti conjugem iratum puta,
quis hujus animum flectet intractabilem ?
Exosus omne feminae nomen fugit, 230
immitis annos caelibi vitae dicat,
conubia vitat : genus Amazonium scias !
Phaedra
Hunc in nivosi collis haerentem jugis
et aspera agili saxa calcantem pede
sequi per alta nemora, per montes placet. 235
Resistet ille seque mulcendum dabit
castosque ritus Venere non casta exuet !
Nutrix
Tibi ponet odium, cujus odio forsitan
persequitur omnes ? Precibus haud vinci potest .
Phaedra
ferus est ? Amore didicimus vinci feros. 240
Nutrix
Fugiet.
Phaedra
Per ipsa maria si fugiet, sequar.
Nutrix
Patris memento.
Phaedra
Meminimus matris simul.
Nutrix
Genus omne profugit.
Phaedra
Paelicis careo metu.
Nutrix
Aderit maritus.
Phaedra
Nempe Pirithoi comes?
Nutrix
Aderitque genitor.
Phaedra
Mitis, Ariadnae pater ? 245
Nutrix
Per has senectae splendidas supplex comas
fessumque curis pectus et cara ubera
precor, furorem siste teque ipsa adjuva :
pars sanitatis velle sanari fuit.
Phaedra
Non omnis animo cessit ingenuo pudor. 250
Paremus, altrix ! Qui regi non vult amor
vincatur ! Haud te, fama, maculari sinam.
Haec sola ratio est, unicum effugium mali :
virum sequamur, morte praevertam nefas.
Nutrix
Moderare, alumna, mentis effrenae impetus, 255
animos coerce ! Dignam ob hoc vita reor
quod esse temet autumas dignam nece !
Phaedra
Decreta mors est : quaeritur fati genus.
Laqueone vitam finiam an ferro incubem?
An missa praeceps arce Palladia cadam? 260
Proin castitatis vindicem armemus manum.
Nutrix
Sic te senectus nostra praecipiti sinat
perire leto ? Siste furibundum impetum :
haud quisquam ad vitam facile revocari potest .
Phaedra
Prohibere nulla ratio periturum potest, 265
ubi qui mori constituit et debet mori.
Nutrix
Solamen annis unicum fessis, era,
si tam protervus incubat menti furor,
contemne famam ! - Fama vix vero favet,
pejus merenti melior et pejor bono. 270
Temptemus animum tristem et intractabilem !
Meus iste labor est aggredi juvenem ferum
mentemque saevam flectere immitis viri.
Choeur I : vers 274-356
(274-324 : hendécasyllabes saphiques ; ensuite quaternaires anapestiques)
Chorus Cressae
Diva non miti generata ponto,
quam vocat matrem geminus Cupido, 275
impotens flammis simul et sagittis,
iste lascivus puer et renidens,
tela quam certo moderatur arcu !
Labitur totas furor in medullas,
igne furtivo populante venas. 280
Non habet latam data plaga frontem,
sed vorat tectas penitus medullas !
Nulla pax isti puero ; per orbem
spargit effusas agilis sagittas ;
quaeque nascentem videt ora solem, 285
quaeque ad Hesperias jacet ora metas,
si qua ferventi subjecta cancro est,
si qua Parrhasiae glacialis ursae
semper errantes patitur colonos,
novit hos aestus. Juvenum feroces 290
concitat flammas senibusque fessis
rursus extinctos revocat calores,
virginum ignoto ferit igne pectus
et jubet caelo superos relicto
vultibus falsis habitare terras : 295
Thessali Phoebus pecoris magister
egit armentum positoque plectro
impari tauros calamo vocavit.
Induit formas quotiens minores
ipse qui caelum nebulasque fecit : 300
candidas ales modo movit alas,
dulcior vocem moriente cycno ;
fronte nunc torva petulans juvencus
virginum stravit sua terga ludo,
perque fraternos, nova regna, fluctus, 305
ungula lentos imitante remos,
pectore adverso domuit profundum,
pro sua vector timidus rapina.
Arsit obscuri dea clara mundi
nocte deserta nitidosque fratri 310
tradidit currus aliter regendos :
ille nocturnas agitare bigas
discit et gyro breviore flecti,
nec suum tempus tenuere noctes
et dies tardo remeavit ortu, 315
dum tremunt axes graviore curru.
Natus Alcmena posuit pharetras
et minax vasti spolium leonis,
passus aptari digitis zmaragdos
et dari legem rudibus capillis ; 320
crura distincto religavit auro,
luteo plantas cohibente socco ;
et manu, clavam modo qua gerebat,
fila deduxit properante fuso.
Vidit Persis ditique ferax 325
Lydia regno rejecta feri
terga leonis, umerisque quibus
sederat alti regia caeli,
tenuem Tyrio stamine pallam.
Sacer est ignis (credite laesis) 330
nimiumque potens. Qua terra salo
cingitur alto, quaque per ipsum
candida mundum sidera currunt,
haec regna tenet puer immitis,
spicula cujus sentit in imis 335
caerulus undis grex Nereidum
flammamque nequit relevare mari.
Ignes sentit genus aligerum ;
Venere instinctus suscipit audax
grege pro toto bella juvencus ; 340
si conjugio timuere suo,
poscunt timidi proelia cervi
et mugitu dant concepti
signa furoris. Tunc virgatas
India tigres decolor horret ; 345
tunc vulnificos acuit dentes
aper et toto est spumeus ore ;
Poeni quatiunt colla leones,
cum movit Amor ; tum silva gemit
murmure saevo. Amat insani 350
belua ponti Lucaeque boves :
vindicat omnes sibi natura :
nihil immune est, odiumque perit
cum jussit Amor, veteres cedunt
ignibus irae. - Quid plura canam? 355
Vincit saevas cura novercas. 356-357
Scène III : vers 357-386 (sénaires iambiques)
Nutrix Phaedra Chorus
Chorus
Altrix, profare quid feras, quonam in loco est
regina ? Saevis ecquis est flammis modus ?
Nutrix
Spes nulla tantum posse leniri malum 360
finisque flammis nullus insanis erit.
Torretur aestu tacito et inclusus quoque,
quamvis tegatur, proditur vultu furor ;
erumpit oculis ignis et lassae genae
lucem recusant ; nil idem dubiae placet 365
artusque varie jactat incertus dolor.
Nunc ut soluto labitur moriens gradu
et vix labante sustinet collo caput,
nunc se quieti reddit et, somni immemor,
noctem querelis ducit ; attolli jubet 370
iterumque poni corpus et solvi comas
rursusque fingi ; semper impatiens sui
mutatur habitus. Nulla jam Cereris subit
cura aut salutis ; vadit incerto pede,
jam viribus defecta ; non idem vigor, 375
non ora tinguens nitida purpureus rubor ;
populatur artus cura, jam gressus tremunt
tenerque nitidi corporis cecidit decor.
Et qui ferebant signa Phoebeae facis
oculi nihil gentile nec patrium micant. 380
Lacrimae cadunt per ora et assiduo genae
rore irrigantur, qualiter Tauri jugis
tepido madescunt imbre percussae nives.
Sed en, patescunt regiae fastigia :
reclinis ipsa sedis auratae toro 385
solitos amictus mente non sana abnuit.
Scène IV : vers 387-405 (sénaires iambiques)
Phaedra Chorus
Phaedra
Removete, famulae, purpura atque auro inlitas
vestes, procul sit muricis Tyrii rubor,
quae fila ramis ultimi Seres legunt !
Brevis expeditos zona constringat sinus, 390
cervix monili vacua, nec niveus lapis
deducat auris, Indici donum maris !
odore crinis sparsus Assyrio vacet.
Sic temere jactae colla perfundant comae
umerosque summos, cursibus motae citis 395
ventos sequantur. Laeva se pharetrae dabit,
hastile vibret dextra Thessalicum manus ;
talis severi mater Hippolyti fuit
qualis, relictis frigidi Ponti plagis,
egit catervas Atticum pulsans solum 400
Tanaitis aut Maeotis et nodo comas
coegit emisitque, lunata latus
protecta pelta ; talis in silvas ferar !
Chorus
Sepone questus ! non levat miseros dolor ;
agreste placa virginis numen deae ! 405
Scène V : vers 406-430(sénaires iambiques)
Nutrix
Nutrix
Regina nemorum, sola quae montes colis
et una solis montibus coleris dea,
converte tristes ominum in melius minas !
O magna silvas inter et lucos dea
clarumque caeli sidus et noctis decus, 410
cujus relucet mundus alterna vice,
Hecate triformis, en ades coeptis favens !
Animum rigentem tristis Hippolyti doma :
det facilis aures ; mitiga pectus ferum :
amare discat, mutuos ignes ferat ! 415
Innecte mentem : torvus, aversus, ferox
in jura Veneris redeat ! Huc vires tuas
intende : sic te lucidi vultus ferant
et nube rupta cornibus puris eas,
sic te regentem frena nocturni aetheris 420
detrahere numquam Thessali cantus queant
nullusque de te gloriam pastor ferat !
Ades invocata, jam faves votis, dea !
Ipsum intuor solemne venerantem sacrum
nullo latus comitante. - Quid dubitas ? Dedit 425
tempus locumque casus : utendum artibus !
Trepidamus ? Haud est facile mandatum scelus
audere, verum justa, qui reges timet,
deponat, omne pellat ex animo decus :
malus est minister regii imperii pudor. 430
Scène VI : vers 431-588 (sénaires iambiques)
Hippolytus Nutrix
Hippolytus
Quid huc seniles fessa moliris gradus,
o fida nutrix, turbidam frontem gerens
et maesta vultu? Sospes est certe parens
sospesque Phaedra stirpis et geminae jugum ?
Nutrix
Metus remitte. Prospero regnum in statu est 435
domusque florens sorte felici viget.
Sed tu beatis mitior rebus veni !
Namque anxiam me cura sollicitat tui,
quod te ipse poenis gravibus infestus domas.
Quem fata cogunt, ille cum venia est miser ; 440
at, si quis ultro se malis offert volens
seque ipse torquet, perdere est dignus bona
quis nescit uti. Potius, annorum memor,
mentem relaxa ! Noctibus festis facem
attolle ; curas Bacchus exoneret graves ! 445
Aetate fruere ! Mobili cursu fugit.
Nunc facile pectus, grata nunc juveni Venus :
exultet animus ! Cur toro viduo jaces?
Tristem juventam solve ! Nunc cursus rape,
effunde habenas, optimos vitae dies 450
effluere prohibe ! Propria descripsit deus
officia et aevum per suos duxit gradus :
laetitia juvenem, frons decet tristis senem.
Quid te coherces et necas rectam indolem?
Seges illa magnum fenus agricolae dabit 455
quaecumque laetis tenera luxuriat satis,
arborque celso vertice evincet nemus
quam non maligna caedit aut resecat manus ;
ingenia melius recta se in laudes ferunt,
si nobilem animum vegeta libertas alit. 460
Truculentus et silvester ac vitae inscius
tristem juventam Venere deserta coles?
Hoc esse munus credis indictum viris,
ut dura tolerent, cursibus domitent equos
et saeva bella Marte sanguineo gerant ? 465
Providit ille maximus mundi parens
cum tam rapaces cerneret Fati manus,
ut damna semper subole repararet nova.
Excedat agedum rebus humanis Venus,
quae supplet ac restituit exhaustum genus : 470
orbis jacebit squalido turpis situ,
vacuum sine ullis piscibus stabit mare,
alesque caelo derit et silvis fera
solis et aer pervius ventis erit.
Quam varia leti genera mortalem trahunt 475
carpuntque turbam : pontus et ferrum et doli!
Sed fata credas desse : sic atram Styga
jam petimus ultro. Caelibem vitam probet
sterilis juventus : hoc erit, quicquid vides,
unius aevi turba et in semet ruet. 480
Proinde vitae sequere naturam ducem :
urbem frequenta, civium coetum cole !
Hippolytus
Non alia magis est libera et vitio carens
ritusque melius vita quae priscos colat,
quam quae relictis moenibus silvas amat. 485
Non illum avarae mentis inflammat furor
qui se dicavit montium insontem jugis,
non aura populi et vulgus infidum bonis,
non pestilens invidia, non fragilis favor,
non ille regno servit aut, regno imminens, 490
vanos honores sequitur aut fluxas opes,
spei metusque liber, haud illum niger
edaxque livor dente degeneri petit ;
nec scelera populos inter atque urbes sita
novit nec omnes conscius strepitus pavet 495
aut verba fingit ; mille non quaerit tegi
dives columnis nec trabes multo insolens
suffigit auro ; non cruor largus pias
inundat aras, fruge nec sparsi sacra
centena nivei colla summittunt boves. 500
Sed rure vacuo potitur et aperto aethere
innocuus errat. Callidas tantum feris
struxisse fraudes novit et fessus gravi
labore niveo corpus Iliso fovet :
nunc ille ripam celeris Alphei legit, 505
nunc nemoris alti densa metatur loca,
ubi Lerna puro gelida perlucet vado,
sedesque mutat ; hinc aves querulae fremunt
ornique ventis lene percussae tremunt
. . . . . . . . . (lacuna) . . . . . . . . . . . . . .
veteresque fagi. Juvat aut amnis vagi 510
pressisse ripas, caespite aut nudo leves
duxisse somnos, sive fons largus citas
defundit undas, sive per flores novos
fugiente dulcis murmurat rivo sonus.
Excussa silvis poma compescunt famem 515
et fraga parvis vulsa dumetis cibos
faciles ministrant. Regios luxus procul
est impetus fugisse : sollicito bibunt
auro superbi ! Quam juvat nuda manu
captasse fontem ! Certior somnus premit 520
secura duro membra versantem toro.
Non in recessu furta et obscuro improbus
quaerit cubili seque multiplici timens
domo recondit : aethera ac lucem petit
et teste caelo vivit. Hoc equidem reor 525
vixisse ritu prima quos mixtos deis
profudit aetas. Nullus his auri fuit
caecus cupido, nullus in campo sacer
divisit agros arbiter populis lapis ;
nondum secabant credulae pontum rates : 530
sua quisque norat maria ; non vasto aggere
crebraque turre cinxerant urbes latus ;
non arma saeva miles aptabat manu
nec torta clausas fregerat saxo gravi
ballista portas, jussa nec dominum pati 535
juncto ferebat terra servitium bove ;
sed arva per se feta poscentes nihil
pavere gentes, silva nativas opes
et opaca dederant antra nativas domos.
Rupere foedus impius lucri furor, 540
et ira praeceps quaeque succensas agit
libido mentes ; venit imperii sitis
cruenta, factus praeda majori minor :
pro jure vires esse. Tum primum manu
bellare nuda saxaque et ramos rudes 545
vertere in arma : non erat gracili levis
armata ferro cornus, aut longo latus
mucrone cingens ensis, aut crista procul
galeae comantes. Tela faciebat dolor.
Invenit artes bellicus Mavors novas 550
et mille formas mortis. Hinc terras cruor
infecit omnis fusus et rubuit mare.
Tum scelera, dempto fine, per cunctas domos
iere, nullum caruit exemplo nefas :
a fratre frater, dextera gnati parens 555
cecidit, maritus conjugis ferro jacet
perimuntque fetus impiae matres suos.
Taceo novercas. Mitius nil est feris.
Sed dux malorum femina : haec scelerum artifex
obsedit animos, hujus incestis stupris 560
fumant tot urbes, bella tot gentes gerunt
et versa ab imo regna tot populos premunt.
Sileantur aliae ! Sola conjunx Aegei,
Medea reddet feminas, dirum genus.
Nutrix
Cur omnium fit culpa paucarum scelus? 565
Hippolytus
Detestor omnes, horreo fugio execror.
Sit ratio, sit natura, sit dirus furor :
odisse placuit. Ignibus junges aquas
et amica ratibus ante promittet vada
incerta Syrtis, ante ab extremo sinu 570
Hesperia Tethys lucidum attollet diem
et ora dammis blanda praebebunt lupi,
quam victus animum feminae mitem geram.
Nutrix
Saepe obstinatis induit frenos Amor
et odia mutat. Regna materna aspice : 575
illae feroces sentiunt Veneris jugum ;
testaris istud unicus gentis puer.
Hippolytus
Solamen unum matris amissae fero
odisse quod jam feminas omnes licet.
Nutrix
Ut dura cautes undique intractabilis 580
resistit undis et lacessentes aquas
longe remittit, verba sic spernit mea.
Sed Phaedra praeceps graditur, impatiens morae.
Quo se dabit fortuna? Quo vergit furor?
Terrae repente corpus exanimum accidit 585
et ora morti similis obduxit color.
Attolle vultus, dimove vocis moras :
tuus en, alumna, temet Hippolytus tenet.
Scène VII : vers 589-718 (sénaires iambiques)
Nutrix Hippolytus Phaedra
Phaedra
Quis me dolori reddit atque aestus graves
reponit animo? Quam bene excideram mihi! 590
Hippolytus
Cur dulce munus redditae lucis fugis?
Phaedra
Aude, anime, tempta, perage mandatum tuum.
Intrepida constent verba : qui timide rogat
docet negare. Magna pars sceleris mei
olim peracta est ; serus est nobis pudor : 595
amavimus nefanda. Si coepta exsequor,
forsan jugali crimen abscondam face ;
honesta quaedam scelera successus facit ;
en, incipe, anime! - Commodes paulum, precor,
secretas aures. Si quis est, abeat comes. 600
Hippolytus
En locus ab omni liber arbitrio vacat.
Phaedra
Sed ora coeptis transitum verbis negant ;
vis magna vocem mittit et major tenet.
Vos testor omnes, caelites, hoc quod volo
me nolle. (vers incomplet) 605
Hippolytus
Animusne cupiens aliquid effari nequit?
Phaedra
Curae leves loquuntur, ingentes stupent.
Hippolytus
Committe curas auribus, mater, meis.
Phaedra
Matris superbum est nomen et nimium potens ;
nostros humilius nomen affectus decet ; 610
me vel sororem, Hippolyte, vel famulam voca,
famulamque potius : omne servitium feram.
Non me, per altas ire si jubeas nives,
pigeat gelatis ingredi Pindi jugis ;
non, si per ignes ire et infesta agmina, 615
cuncter paratis ensibus pectus dare.
Mandata recipe sceptra, me famulam accipe:
te imperia regere, me decet jussa exequi :
muliebre non est regna tutari urbium ;
tu qui juventae flore primaevo viges, 620
cives paterno fortis imperio rege,
sinu receptam supplicem ac servam tege.
Miserere viduae !
Hippolytus
Summus hoc omen deus
avertat. Aderit sospes actutum parens.
Phaedra
Regni tenacis dominus et tacitae Stygis 625
nullam relictos fecit ad superos viam :
thalami remittet ille raptorem sui ?
Nisi forte amori placidus et Pluton sedet.
Hippolytus
Illum quidem aequi caelites reducem dabunt,
sed dum tenebit vota in incerto deus, 630
pietate caros debita fratres colam,
et te merebor esse ne viduam putes
ac tibi parentis ipse supplebo locum.
Phaedra
O spes amantum credula, o fallax Amor!
Satisne dixi ? Precibus admotis agam. 635
Miserere, tacitae mentis exaudi preces ! -
Libet loqui pigetque.
Hippolytus
Quodnam istud malum est?
Phaedra
Quod in novercam cadere vix credas malum.
Hippolytus
Ambigua voce verba perplexa jacis :
effare aperte !
Phaedra
Pectus insanum vapor 640
ardorque torret. Intimis furit ferus
penitus medullis atque per venas meat
visceribus ignis mersus et venis latens,
ut agilis altas flamma percurrit trabes.
Hippolytus
Amore nempe Thesei casto furis? 645
Phaedra
Hippolyte, sic est : Thesei vultus amo,
illos priores quos tulit quondam puer,
cum prima puras barba signaret genas
monstrique caecam Gnosii vidit domum
et longa curva fila collegit via. 650
Quis tum ille fulsit! Presserant vittae comam
et ora flavus tenera tinguebat pudor ;
inerant lacertis mollibus fortes tori ;
tuaeve Phoebes vultus aut Phoebi mei,
tuusque potius - talis, en talis fuit 655
cum placuit hosti, sic tulit celsum caput ;
in te magis refulget incomptus decor ;
et genitor in te totus et torvae tamen
pars aliqua matris miscet ex aequo decus :
in ore Graio Scythicus apparet rigor. 660
Si cum parente Creticum intrasses fretum,
tibi fila potius nostra nevisset soror.
Te, te, soror, quacumque siderei poli
in parte fulges, invoco ad causam parem ;
domus sorores una corripuit duas, 665
te genitor, at me gnatus. En supplex jacet
adlapsa genibus regiae proles domus.
Respersa nulla labe et intacta, innocens
tibi mutor uni. Certa descendi ad preces :
finem hic dolori faciet aut vitae dies. 670
Miserere amantis.
Hippolytus
Magne regnator deum,
tam lentus audis scelera ? tam lentus vides ?
Et quando saeva fulmen emittes manu,
si nunc serenum est ? Omnis impulsus ruat
aether et atris nubibus condat diem, 675
ac versa retro sidera obliquos agant
retorta cursus ! Tuque, sidereum caput,
radiate Titan, tu nefas stirpis tuae
speculare? Lucem merge et in tenebras fuge.
Cur dextra, divum rector atque hominum, vacat 680
tua nec trisulca mundus ardescit face?
In me tona, me fige, me velox cremet
transactus ignis: sum nocens, merui mori :
placui novercae. Dignus en stupris ego?
Scelerique tanto visus ego solus tibi 685
materia facilis? Hoc meus meruit rigor?
O scelere vincens omne femineum genus,
o majus ausa matre monstrifera malum,
genetrice pejor ! Illa se tantum stupro
contaminavit, et tamen tacitum diu 690
crimen biformi partus exhibuit nota,
scelusque matris arguit vultu truci
ambiguus infans ; - ille te venter tulit.
O ter quaterque prospero fato dati
quos hausit et peremit et leto dedit 695
odium dolusque ! - Genitor, invideo tibi :
Colchide noverca majus hoc, majus malum est.
Phaedra
Et ipsa nostrae fata cognosco domus :
fugienda petimus ; sed mei non sum potens.
Te vel per ignes, per mare insanum sequar 700
rupesque et amnes, unda quos torrens rapit ;
quacumque gressus tuleris, hac amens agar :
iterum, superbe, genibus advolvor tuis.
Hippolytus
Procul impudicos corpore a casto amove
tactus ... - Quid hoc est? Etiam in amplexus ruit? 705
Stringatur ensis ; merita supplicia exigat.
En impudicum crine contorto caput
laeva reflexi : justior numquam focis
datus tuis est sanguis, arquitenens dea.
Phaedra
Hippolyte, nunc me compotem voti facis ; 710
sanas furentem. Majus hoc voto meo est,
salvo ut pudore manibus immoriar tuis.
Hippolytus
Abscede, vive, ne quid exores, et hic
contactus ensis deserat castum latus.
Quis eluet me Tanais aut quae barbaris 715
Maeotis undis Pontico incumbens mari ?
Non ipse toto magnus Oceano pater
tantum expiarit sceleris. O silvae, o ferae!
Scène VIII : vers 719-735 (sénaires iambiques)
Nutrix
Deprensa culpa est. Anime, quid segnis stupes?
Regeramus ipsi crimen atque ultro impiam 720
venerem arguamus : scelere velandum est scelus ;
tutissimum est inferre, cum timeas, gradum.
Ausae priores simus an passae nefas,
secreta cum sit culpa, quis testis sciet?
Adeste, Athenae! Fida famulorum manus, 725
fer opem! Nefandi raptor Hippolytus stupri
instat premitque, mortis intentat metum,
ferro pudicam terret ! - en praeceps abit
ensemque trepida liquit attonitus fuga.
Pignus tenemus sceleris. Hanc maestam prius 730
recreate. Crinis tractus et lacerae comae,
ut sunt, remaneant, facinoris tanti notae.
Perferte in urbem... - Recipe jam sensus, era.
Quid te ipsa laceras, omnium adspectus fugis?
Mens inpudicam facere, non casus, solet. 735
Choeur II : vers 736-834
(736-39, 741-751 : hendécasyllabes saphiques ; 740, 752 : adoniques ; 753-760, 764-782, 784-823 : asclépiades mineurs ; 761-763 : quaternaires dactyliques ; 783 : glyconique)
Chorus
Fugit insanae similis procellae,
ocior nubes glomerante Coro,
ocior cursum rapiente flamma,
stella cum ventis agitata longos
porrigit ignes. 740
Conferat tecum decus omne priscum
fama miratrix senioris aevi :
pulchrior tanto tua forma lucet,
clarior quanto micat orbe pleno
cum suos ignes coeunte cornu 745
junxit et curru properante pernox
exerit vultus rubicunda Phoebe
nec tenent stellae faciem minores ;
qualis est, primas referens tenebras,
nuntius noctis, modo lotus undis 750
Hesperus, pulsis iterum tenebris
Lucifer idem.
Et tu, thyrsigera Liber ab India,
intonsa juvenis perpetuum coma,
tigres pampinea cuspide territans 755
ac mitra cohibens cornigerum caput,
non vinces rigidas Hippolyti comas.
Ne vultus nimium suspicias tuos :
omnis per populos fabula distulit,
Phaedrae quem Bromio praetulerit soror. 760
Anceps forma bonum mortalibus,
exigui donum breve temporis,
ut velox celeri pede laberis!
Non sic prata novo vere decentia
aestatis calidae despoliat vapor, 765
saevit solstitio cum medius dies
et noctes brevibus praecipitat rotis,
languescunt folio < ut > lilia pallido ;
et gratae capiti deficiunt rosae,
et fulgor teneris qui radiat genis 770
momento rapitur nullaque non dies
formonsi spolium corporis abstulit.
Res est forma fugax : quis sapiens bono
confidit fragili? Dum licet, utere.
Tempus te tacitum subruet, horaque 775
semper praeterita deterior subit.
Quid deserta petis? Tutior aviis
non est forma locis: te nemore abdito,
cum Titan medium constituit diem,
cinget turba licens, Naides improbae, 780
formonsos solitae claudere fontibus,
et somnis facient insidias tuis
lascivae nemorum deae
Panes quas Dryades montivagos petunt.
Aut te stellifero despiciens polo 785
sidus post veteres Arcadas editum
currus non poterit flectere candidos.
Et nuper rubuit, nullaque lucidis
nubes sordidior vultibus obstitit ;
at nos, solliciti numine turbido, 790
tractam Thessalicis carminibus rati,
tinnitus dedimus : tu fueras labor
et tu causa morae, te dea noctium
dum spectat celeres sustinuit vias.
Vexent hanc faciem frigora parcius, 795
haec solem facies rarius appetat :
lucebit Pario marmore clarius.
Quam grata est facies torva viriliter
et pondus veteris triste supercili !
Phoebo colla licet splendida compares : 800
illum caesaries nescia colligi
perfundens umeros ornat et integit ;
te frons hirta decet, te brevior coma
nulla lege jacens; tu licet asperos
pugnacesque deos viribus audeas 805
et vasti spatio vincere corporis :
aequas Herculeos nam juvenis toros,
Martis belligeri pectore latior.
Si dorso libeat cornipedis vehi
frenis Castorea mobilior manu 810
Spartanum poteris flectere Cyllaron.
Ammentum digitis tende prioribus
et totis jaculum dirige viribus :
tam longe dociles spicula figere
non mittent gracilem Cretes harundinem. 815
Aut si tela modo spargere Parthico
in caelum placeat, nulla sine alite
descendent, tepido viscere condita
praedam de mediis nubibus afferent.
Raris forma viris (saecula perspice) 820
impunita fuit. Te melior deus
tutum praetereat formaque nobilis
deformis senii monstret imaginem !
Quid sinat inausum feminae praeceps furor?
Nefanda juveni crimina insonti apparat. 825
En scelera! Quaerit crine lacerato fidem,
decus omne turbat capitis, umectat genas :
instruitur omnis fraude feminea dolus.
Sed iste quisnam est, regium in vultu decus
gerens et alto vertice attollens caput ? 830
Ut ora juveni paria Pi<t>th<e>o gerit ;
ni languido pallore canderent genae
staretque recta squalor incultus coma.
En ipse Theseus redditus terris adest.
Scène IX : vers 835-853 (sénaires iambiques)
Theseus Nutrix
Theseus
Tandem profugi noctis aeternae plagam 835
vastoque manes carcere umbrantem polum,
et vix cupitum sufferunt oculi diem.
Jam quarta Eleusin dona Triptolemi secat
paremque totiens Libra composuit diem,
ambiguus ut me sortis ignotae labor 840
detinuit inter mortis et vitae mala.
Pars una vitae mansit extincto mihi :
sensus malorum. Finis Alcides fuit,
qui cum revulsum Tartaro abstraheret canem,
me quoque supernas pariter ad sedes tulit. 845
Sed fessa virtus robore antiquo caret,
trepidantque gressus. Heu, labor quantus fuit
Phlegethonte ab imo petere longinquum aethera
pariterque mortem fugere et Alciden sequi.
Quis fremitus aures flebilis pepulit meas? 850
Expromat aliquis ! Luctus et lacrimae et dolor,
in limine ipso maesta lamentatio?
Hospitia digna prorsus inferno hospite.
Scène X : vers 854-863 (sénaires iambiques)
Theseus Nutrix
Nutrix
Tenet obstinatum Phaedra consilium necis
fletusque nostros spernit ac morti imminet. 855
Theseus
Quae causa leti? Reduce cur moritur viro?
Nutrix
Haec ipsa letum causa maturum attulit.
Theseus
Perplexa magnum verba nescio quid tegunt.
Effare aperte quis gravet mentem dolor.
Nutrix
Haut pandit ulli ; maesta secretum occulit 860
statuitque secum ferre quo moritur malum.
Jam perge, quaeso, perge : properato est opus.
Reserate clausos regii postes laris.
Scène XI : vers 854-966 (sénaires iambiques)
Theseus Phaedra Nutrix (tacita)
Theseus
0 socia thalami, sicine adventum viri
et expetiti conjugis vultum excipis ? 865
Quin ense viduas dexteram atque animum mihi
restituis et te quicquid e vita fugat
expromis !?
Phaedra
Eheu, per tui sceptrum imperi,
magnanime Theseu, perque natorum indolem
tuosque reditus perque jam cineres meos, 870
permitte mortem.
Theseus
Causa quae cogit mori?
Phaedra
Si causa leti dicitur, fructus perit.
Theseus
Nemo istud alius, me quidem excepto, audiet.
Phaedra
Aures pudica conjugis solas timet.
Theseus
Effare : fido pectore arcana occulam. 875
Phaedra
Alium silere quod voles, primus sile.
Theseus
Leti facultas nulla continget tibi.
Phaedra
Mori volenti desse mors numquam potest.
Theseus
Quod sit luendum morte delictum indica.
Phaedra
Quod vivo.
Theseus
Lacrimae nonne te nostrae movent? 880
Phaedra
Mors optima est perire lacrimandum suis.
Theseus
Silere pergit. Verbere ac vinclis anus
altrixque prodet quicquid haec fari abnuit.
Vincite ferro. Verberum vis extrahat
secreta mentis !
Phaedra
Ipsa jam fabor, mane ! 885
Theseus
Quidnam ora maesta avertis et lacrimas genis
subito coortas veste praetenta optegis?
Phaedra
Te, te, creator caelitum, testem invoco
et te, coruscum lucis aetheriae jubar,
ex cujus ortu nostra dependet domus : 890
temptata precibus restiti ; ferro ac minis
non cessit animus ; vim tamen corpus tulit.
Labem hanc pudoris eluet noster cruor.
Theseus
Quis, ede, nostri decoris eversor fuit?
Phaedra
Quem rere minime.
Theseus
Quis sit audire expeto. 895
Phaedra
Hic dicet ensis quem tumultu territus
liquit stuprator civium accursum timens.
Theseus
Quod facinus, heu me, cerno ? quod monstrum intuor ?
Regale parvis asperum signis ebur
capulo refulget, gentis Actaeae decus. 900
Sed ipse quonam evasit?
Phaedra
Hi trepidum fuga
videre famuli concitum celeri pede.
Theseus
Pro sancta Pietas, pro gubernator poli
et qui secundum fluctibus regnum moves,
unde ista venit generis infandi lues ? 905
Hunc Graia tellus aluit, an Taurus Scythes
Colchusque Phasis ? Redit ad auctores genus
stirpemque primam degener sanguis refert.
Est prorsus iste gentis armiferae furor,
odisse Veneris foedera et castum diu 910
vulgare populis corpus, o taetrum genus
nullaque victum lege melioris soli !
Ferae quoque ipsae Veneris evitant nefas,
generisque leges inscius servat pudor.
Ubi vultus ille et ficta majestas viri 915
atque habitus horrens, prisca et antiqua appetens,
morumque senium triste et affectus graves ?
O vita fallax, abditos sensus geris
animisque pulchram turpibus faciem induis :
pudor impudentem celat, audacem quies, 920
pietas nefandum ; vera fallaces probant
simulantque molles dura. Silvarum incola
ille efferatus, castus, intactus, rudis,
mihi te reservas? A meo primum toro
et scelere tanto placuit ordiri virum? 925
Jam jam superno numini grates ago,
quod icta nostra cecidit Antiope manu,
quod non ad antra Stygia descendens tibi
matrem reliqui. Profugus ignotas procul
percurre gentes : te licet terra ultimo 930
summota mundo dirimat Oceani plagis
orbemque nostris pedibus obversum colas,
licet in recessu penitus extremo abditus
horrifera celsi regna transieris poli,
hiemesque supra positus et canas nives 935
gelidi frementes liqueris Boreae minas
post te furentes, sceleribus poenas dabis.
Profugum per omnes pertinax latebras premam :
longinqua, clausa, abstrusa, diversa, invia
emetiemur, nullus obstabit locus ; 940
scis unde redeam. Tela quo mitti haud queunt,
huc vota mittam. Genitor aequoreus dedit
ut vota prono terna concipiam deo,
et invocata munus hoc sanxit Styge.
En perage donum triste, regnator freti ! 945
Non cernat ultra lucidum Hippolytus diem
adeatque manes juvenis iratos patri.
Fer abominandam nunc opem gnato, parens :
numquam supremum numinis munus tui
consumeremus, magna ni premerent mala : 950
inter profunda Tartara et Ditem horridum
et imminentes regis inferni minas,
voto peperci : redde nunc pactam fidem.
Genitor, moraris? Cur adhuc undae silent?
Nunc atra ventis nubila impellentibus 955
subtexe noctem, sidera et caelum eripe,
effunde pontum, vulgus aequoreum cie
fluctusque ab imo tumidos Oceano voca.
Choeur III : vers 959-990 ( 959-988b : vers anapestiques ; 959-968, 970-976,978-988 : quaternaires ; 969- adonique-, 977, 988b : dipodie
Chorus
O magna parens, Natura, deum
tuque igniferi rector Olympi, 960
qui sparsa cito sidera mundo
cursusque vagos rapis astrorum
celerique polos cardine versas,
cur tanta tibi cura perennes
agitare vias aetheris alti ? 965
Ut nunc canae frigora brumae
nudent silvas, nunc arbustis
redeant umbrae, nunc aestivi
colla leonis
Cererem magno fervore coquant 970
viresque suas temperet annus ?
Sed cur idem, qui tanta regis,
sub quo vasti pondera mundi
librata suos ducunt orbes,
hominum nimium securus abes, 975
non sollicitus prodesse bonis,
nocuisse malis?
Res humanas ordine nullo
Fortuna regit sparsitque manu
munera caeca, pejora fovens ; 980
vincit sanctos dira libido,
fraus sublimi regnat in aula.
Tradere turpi fasces populus
gaudet, eosdem colit atque odit.
Tristis virtus perversa tulit 985
praemia recti ; castos sequitur
mala paupertas vitioque potens
regnat adulter : o vane pudor
falsumque decus! 988b
Sed quid citato nuntius portat gradu
rigatque maestis lugubrem vultum genis? 990
Scène XII : vers 991-1122 (sénaires iambiques)
Nuntius Theseus
Nuntius
O sors acerba et dura, famulatus graves !
cur me ad nefandum nuntium casus vocat?
Theseus
Ne metue clades fortiter fari asperas ;
non imparatum pectus aerumnis fero.
Nuntius
Vocem dolori lingua luctificam negat. 995
Theseus
Proloquere quae sors aggravet quassam domum.
Nuntius
Hippolytus, heu me, flebili leto occubat.
Theseus
Gnatum parens obisse jampridem scio ;
nunc raptor obiit. Mortis effare ordinem.
Nuntius
Ut profugus urbem liquit infesto gradu 1000
celerem citatis passibus cursum explicans,
celso sonipedes ocius subigit jugo
et ora frenis domita substrictis ligat.
Tum multa secum effatus et patrium solum
abominatus, saepe genitorem ciet 1005
acerque habenis lora permissis quatit ;
cum subito vastum tonuit ex alto mare
crevitque in astra. Nullus inspirat salo
ventus, quieti nulla pars caeli strepit
placidumque pelagus propria tempestas agit. 1010
Non tantus Auster Sicula disturbat freta
nec tam furens Ionius exsurgit sinus
regnante Coro, saxa cum fluctu tremunt
et cana summum spuma Leucaten ferit.
Consurgit ingens pontus in vastum aggerem, 1015
tumidumque monstro pelagus in terras ruit.
Nec ista ratibus tanta construitur lues :
terris minatur ; fluctus haud cursu levi
provolvitur ; nescio quid onerato sinu
gravis unda portat. Quae novum tellus caput 1020
ostendit astris? Cyclas exoritur nova?
Latuere rupes numine Epidauri dei
et scelere petrae nobiles Scironides
et quae duobus terra comprirnitur fretis.
Haec dum stupentes quaerimus, totum en mare 1025
immugit, omnes undique scopuli adstrepunt.
Summum cacumen rorat expulso sale,
spumat vomitque vicibus alternis aquas
qualis per alta vehitur Oceani freta
fluctum refundens ore physeter capax. 1030
Inhorruit concussus undarum globus
solvitque sese et litori invexit malum
majus timore, pontus in terras ruit
suumque monstrum sequitur. Os quassat tremor.
Quis habitus ille corporis vasti fuit ! 1035
Caerulea taurus colla sublimis gerens
erexit altam fronte viridanti jubam ;
stant hispidae aures, orbibus varius color,
et quem feri dominator habuisset gregis
et quem sub undis natus : hinc flammam vomunt 1040
oculi, hinc relucent caerula insignes nota ;
opima cervix arduos tollit toros
naresque hiulcis haustibus patulae fremunt ;
musco tenaci pectus ac palear viret,
longum rubente spargitur fuco latus ; 1045
tum pone tergus ultima in monstrum coit
facies et ingens belua immensam trahit
squamosa partem. Talis extremo mari
pistrix citatas sorbet aut frangit rates.
Tremuere terrae, fugit attonitum pecus 1050
passim per agros, nec suos pastor sequi
meminit juvencos; omnis e saltu fera
diffugit, omnis frigido exsanguis metu
venator horret. Solus immunis metu
Hippolytus artis continet frenis equos 1055
pavidosque notae vocis hortatu ciet.
Est alta ad agros collibus ruptis via,
vicina tangens spatia suppositi maris ;
hic se illa moles acuit atque iras parat.
Ut cepit animos seque praetemptans satis 1060
prolusit irae, praepeti cursu evolat,
summam citato vix gradu tangens humum,
et torva currus ante trepidantes stetit.
Contra feroci gnatus insurgens minax
vultu nec ora mutat et magnum intonat : 1065
« Haud frangit animum vanus hic terror meum :
nam mihi paternus vincere est tauros labor. »
Inobsequentes protinus frenis equi
rapuere currum jamque derrantes via,
quacumque rabidos pavidus evexit furor, 1070
hac ire pergunt seque per scopulos agunt.
At ille, qualis turbido rector mari
ratem retentat, ne det obliquum latus,
et arte fluctum fallit, haud aliter citos
currus gubernat : ora nunc pressis trahit 1075
constricta frenis, terga nunc torto frequens
verbere cohercet. Sequitur adsiduus comes,
nunc aequa carpens spatia, nunc contra obvius
oberrat, omni parte terrorem movens.
Non licuit ultra fugere : nam toto obvius 1080
incurrit ore corniger ponti horridus.
Tum vero pavida sonipedes mente exciti
imperia solvunt seque luctantur jugo
eripere rectique in pedes jactant onus.
Praeceps in ora fusus implicuit cadens 1085
laqueo tenaci corpus et quanto magis
pugnat, sequaces hoc magis nodos ligat.
Sensere pecudes facinus - et curru levi,
dominante nullo, qua timor jussit ruunt.
Talis per auras non suum agnoscens onus 1090
Solique falso creditum indignans diem
Phaethonta currus devio excussit polo.
Late cruentat arva et inlisum caput
scopulis resultat ; auferunt dumi comas,
et ora durus pulchra populatur lapis 1095
peritque multo vulnere infelix decor.
Moribunda celeres membra pervolvunt rotae :
tandemque raptum truncus ambusta sude
medium per inguen stipite ingesto tenet,
paulumque domino currus affixo stetit. 1100
Haesere bijuges vulnere - et pariter moram
dominumque rumpunt. Inde semanimem secant
virgulta, acutis asperi vepres rubis,
omnisque truncus corporis partem tulit.
Errant per agros funebres famuli manus, 1105
per illa qua distinctus Hippolytus loca
longum cruenta tramitem signat nota,
maestaeque domini membra vestigant canes.
Necdum dolentum sedulus potuit labor
explere corpus. Hocine est formae decus? 1110
Qui modo paterni clarus imperii comes
et certus heres siderum fulsit modo,
passim ad supremos ille colligitur rogos
et funeri confertur.
Theseus
O nimium potens,
quanto parentes sanguinis vinclo tenes, 1115
natura, quam te colimus inviti quoque :
occidere volui noxium, amissum fleo.
Nuntius
Haud flere honeste quisquam quod voluit potest. < vers douteux>
Theseus
Equidem malorum maximum hunc cumulum reor,
si abominanda casus optanda efficit. 1120
Nuntius
Et si odia servas, cur madent fletu genae?
Theseus
Quod interemi non, quod amisi fleo.
Choeur IV : vers 1123-1155
( 1123-1127, 1132, 1134-1139, 1141-1147 : quaternaires anapestiques ; 1128-1129 : asclépiades mineurs ; 1130 : glyconique ; 1131 : aristophanien ; 1133, 1148 : dipodies anapestiques ; 1140 : phérécratéen catalectique ; 1149-1153 : hendécasyllabes saphiques)
Chorus
Quanti casus humana rotant !
Minor in parvis Fortuna furit
leviusque ferit leviora deus ; 1125
servat placidos obscura quies
praebetque senes casa securos.
Admota aetheriis culmina sedibus
Euros excipiunt, excipiunt Notos,
insani Boreae minas 1130
imbriferumque Corum.
Raros patitur fulminis ictus
umida vallis ;
tremuit telo Jovis altisoni
Caucasus ingens Phrygiurnque nemus 1135
matris Cybeles : metuens caelo
Juppiter alto vicina petit ;
non capit umquam magnos motus
humilis tecti plebeia domus,
circa regna tonat. 1140
Volat ambiguis mobilis alis
hora, nec ulli praestat velox
Fortuna fidem. Hic qui clari
(lacune)
sidera mundi nitidumque diem
morte relicta, luget maestos 1145
tristis reditus ipsoque magis
flebile Averno sedis patriae
videt hospitium.
Pallas Actaeae veneranda genti,
quod tuus caelum superosque Theseus 1150
spectat et fugit Stygias paludes,
casta nil debes patruo rapaci :
constat inferno numerus tyranno.
Quae vox ab altis flebilis tectis sonat
strictoque vaecors Phaedra quid ferro parat ? 1155
Scène XIII : vers 1156-1280 (1154-1200 et 1213-1280 : sénaires iambiques ;1201-1212 : septénaires trochaïques)
Theseus Phaedra Chorus
Theseus
Quis te dolore percitam instigat furor ?
Quid ensis iste quidve vociferatio
planctusque supra corpus invisum volunt ?
Phaedra
Me, me, profundi saeve dominator freti,
invade, et in me monstra caerulei maris 1160
emitte, quicquid intimo Tethys sinu
extrema gestat, quicquid Oceanus vagis
complexus undis ultimo fluctu tegit.
O dure Theseu semper, o numquam ad tuos
tuto reverse : gnatus et genitor nece 1165
reditus tuos luere ; pervertis domum
amore semper conjugum aut odio nocens.
Hippolyte, tales intuor vultus tuos
talesque feci ? Membra quis saevus Sinis
aut quis Procrustes sparsit aut quis Cresius, 1170
Daedalea vasto claustra mugitu replens,
Taurus biformis ore cornigero ferox
divulsit ? Heu me, quo tuus fugit decor
oculique nostrum sidus ? Exanimis jaces ?
Ades parumper verbaque exaudi mea. 1175
Nil turpe loquimur : hac manu poenas tibi
solvam et nefando pectori ferrum inseram
animaque Phaedram pariter ac scelere exuam,
et te per undas perque Tartareos lacus,
per Styga, per amnes igneos amens sequar. 1180
Placemus umbras : capitis exuvias cape
laceraeque frontis accipe abscisam comam.
Non licuit animos jungere, at certe licet
junxisse fata. Morere, si casta es, viro,
si incesta, amori. Conjugis thalamos petam 1185
tanto impiatos facinore ? Hoc derat nefas,
ut vindicato sancta fruereris toro.
O mors amoris una sedamen mali,
o mors pudoris maximum laesi decus,
confugimus ad te : pande placatos sinus. 1190
Audite, Athenae, tuque, funesta pater
pejor noverca : falsa memoravi et nefas,
quod ipsa demens pectore insano hauseram,
mentita finxi. Vana punisti pater,
juvenisque castus crimine incesto jacet, 1195
pudicus, insons : - Recipe jam mores tuos !
Mucrone pectus impium justo patet
cruorque sancto solvit inferias viro.
Theseus
Quid facere rapto debeas gnato parens
disce a noverca : condere Acherontis plagis.* 1200
Pallidi fauces Averni vosque, Taenarei specus,
unda miseris grata Lethes vosque, torpentes lacus,
impium rapite atque mersum premite perpetuis malis.
Nunc adeste, saeva ponti monstra, nunc vastum mare,
ultimo quodcumque Proteus aequorum abscondit sinu, 1205
meque ovantem scelere tanto rapite in altos gurgites !
tuque semper, genitor, irae facilis assensor meae,
morte facili dignus haud sum, qui nova natum nece
segregem sparsi per agros quique, dum falsum nefas
exsequor vindex severus, incidi in verum scelus. 1210
Sidera et manes et undas scelere complevi meo :
amplius sors nulla restat ; regna me norunt tria.
In hoc redimus? Patuit ad caelum via,
bina ut viderem funera et geminam necem !
Caelebs et orbus funebres una face 1215
ut concremarem prolis ac thalami rogos ?
Donator atrae lucis, Alcide, tuum
Diti remitte munus ! ereptos mihi
restitue manes ! Impius frustra invoco
mortem relictam ; - crudus et leti artifex, 1220
exitia machinatus insolita, effera,
nunc tibimet ipse justa supplicia inroga !
Pinus coacto vertice attingens humum
caelo remissum findat in geminas trabes,
mittarve praeceps saxa per Scironia? 1225
Graviora vidi, quae pati clausos jubet
Phlegethon nocentes igneo cingens vado ;
quae poena memet maneat et sedes, scio.
Umbrae nocentes, cedite et cervicibus
his, his repositum degravet fessas manus 1230
saxum, seni perennis Aeolio labor !
me ludat amnis ora vicina alluens !
vultur relicto transvolet Tityo ferus
meumque poenae semper accrescat jecur !
et tu mei requiesce Perithoi pater : 1235
haec incitatis membra turbinibus ferat
nusquam resistens orbe revoluto rota !
Dehisce tellus, recipe me, dirum chaos,
recipe.Hhaec ad umbras justior nobis via est :
gnatum sequor ; - ne metue qui manes regis : 1240
casti venimus ; recipe me aeterna domo
non exiturum. Non movent divos preces ;
at si rogarem scelera, quam proni forent !
Chorus
Theseu, querelis tempus aeternum manet :
nunc justa nato solve, et absconde ocius 1245
dispersa foede membra laniatu effero.
Theseus
Huc, huc reliquias vehite cari corporis
pondusque et artus temere congestos date.
Hippolytus hic est? Crimen agnosco meum :
ego te peremi; neu nocens tantum semel 1250
solusve fierem, facinus ausurus parens
patrem advocavi. Munere en patrio fruor !
O triste fractis orbitas annis malum !
Complectere artus, quodque de nato est super,
miserande, maesto pectore incumbens fove. 1255
Chorus
Disjecta, genitor, membra laceri corporis
in ordinem dispone et errantes loco
restitue partes ; fortis hic dextrae locus,
hic laeva frenis docta moderandis manus
ponenda ; laevi lateris agnosco notas. 1260
quam magna lacrimis pars adhuc nostris abest !
(les 3,5 vers suivants sont parfois attribués au Choeur...)
Theseus
Durate trepidae lugubri officio manus,
fletusque largos sistite, arentes genae,
dum membra nato genitor adnumerat suo
corpusque fingit. Hoc quid est, forma carens 1265
et turpe, multo vulnere abruptum undique?
Quae pars tui sit dubito ; sed pars est tui :
hic, hic repone, non suo, at vacuo loco !
Haecne illa facies igne sidereo nitens,
inimica flectens lumina? Huc cecidit decor ? 1270
O dira fata, numinum o saevus favor !
Sic ad parentem natus ex voto redit ?
En haec suprema dona genitoris cape,
saepe efferendus ; interim haec ignes ferant.
Patefacite acerba caede funestam domum : 1275
Mopsopia claris tota lamentis sonet !
Vos apparate regii flammam rogi !
at vos per agros corporis partes vagas
inquirite ! - Istam terra defossam premat,
gravisque tellus impio capiti incubet ! 1280